BAXCP sədri, Milli Məclisin deputatı Qüdrət Həsənquliyev “Hürriyyət” qəzetinə müsahibəsində növbəti dəfə maraq doğuran və cəsarətli iddialarla çıxış edib. Prezident İlham Əliyevin ilin əvvəlindən elan etdiyi və başladığı struktur və kadr islahatlarına münasibət bildirən Qüdrət Həsənquliyev bu islahatların həyata keçirilməsinə hökumət içindən və xaricdən maneçilklər törədildiyini, hətta onarın əlbir hərəkət etiyini xususi vurğulayıb, eyni zamanda ölkədə hansı islahatların daha sürətlə aparılmasının vacibliyi haqda öz təkliflərini açıqlayıb.

CAHAN.İNFO həmin müsahibəni təqdim edir:

– Qüdrət bəy, Prezidentin bir neçə gün əvvəl anonsunu verdiyi kadr və struktur islahatlarından nə gözləyirsiniz? Ümumiyyətlə, gözlənilən islahatlar hansı zərurətdən doğur?

– Açığı, çox şey gözləyirəm bu islahatlardan. Bilirsiniz ki, həmin nitqində Prezident 2019-cu ili klassik şairimizin 650 illiyi münasibətilə “Nəsimi ili” elan etdi. Əlbəttə, bu, mədəni irsimizə, Nəsiminin yaradıcılığına göstərilən böyük diqqətdir. Amma mən ümid edirəm ki, bu il həm də islahatlar ili kimi yaddaşlarda qalacaq.

İslahatları şərtləndirən bir çox vacib amillər var. Başlıca amil cəmiyyətimizin inkişafı ilə bağlıdır. İstənilən cəmiyyət inkişaf etdikcə, onun idarəetmə metodları da təkmilləşir. İdarəetmənin təkmilləşdirilməsinin gecikdirilməsi, islahatların yubadılması ona gətirib çıxarar ki, ölkədə uzunmüddətli və üzücü durğunluq dövrü başlaya bilər. İslahatların alternativi budur. Ona görə də hakimiyyətdə və ya müxalifətdə olub-olmamasına baxmayaraq, hər kəs islahatları dəstəkləməlidir.

– Amma gəlin, etiraf edək ki, islahat xəbərləri cəmiyyətimizdə birmənalı qarşılanmır. Çünki neft mərkəzli siyasətin cəmiyyətimizdə formalaşdırdığı bir çox qəliblər mövcuddur. Hakimiyyətin indiyədək yürütdüyü siyasət neft gəlirlərindən potensial narazılara “sus” payı ayırmaq və büdcədən maliyyələşən məmur kütləsinin şişirtmək prinsipinə əsaslanıb. Beləcə, heç bir işgüzarlıq qabiliyyəti formalaşmayan məmurlar ordusu meydana gəlib ki, ixtisara düşmək ehtimalı onları qorxudur və bu da qeyri-müəyyənliklər yaradır…

– Ola bilər. Amma bayaq da dediyim kimi, ölkənin inkişaf səviyyəsi, bir çox iqtisadi və texniki reallıqlar yeni yanaşmalar tələb edir. Artıq şişirdilmiş məmur kütləsi idarəetmə mexanizminin yükünə çevrilib və onun hərəkətinə mane olur. İdarəetmə mexanizmi bu yükdən azad olmalıdır.

Xatırlayırsınızsa, hələ büdcə müzakirələri aparılan zaman mən çıxışlarımda kadr islahatlarına getməyin vacibliyinə toxunmuşdum. Bildirmişdim ki, insan sayına görə bizdən dəfələrlə az olan Ermənistanda bu il 150 min məmurun ixtisara salınması gözlənilir, biz isə 19 min 300 nəfər büdcədən maliyyələşən yeni işçinin işə qəbul olunmasını proqnozlaşdırırıq. Sözsüz ki, bu, dövlət aparatının həddindən artıq şişirdilməsi deməkdir. Üstəlik, məmurların sayı artdıqca, onların normal maaşla təmin olunması çətinləşir, bu da istər-istəməz rüşvət və korrupsiyanın çiçəklənməsinə yol açır.

Açıq danışmaq lazımdır: Azərbaycan məmurlarının korrupsiyaya və rüşvətə bulaşmasının əsas səbəbi aldıqları maaşla özlərinin layiq olduqları həyatlarını qura bilməmələridir. Mən bu sözlərlə kimlərəsə haqq qazandırmaq fikrində deyiləm. Amma korrupsiya və rüşvətxorluğun səbəblərini araşdırsaq, başlıca faktorlardan birinin maaş azlığı olduğunu görə bilərik.

Vaxtilə mən bununla bağlı “Sinqapur təcrübəsi”ni misal göstərmişdim. Bir daha xatırladım ki, Sinqapurda korrupsiyaya qarşı mübarizə ilk növbədə nazirlərə bizim üçün fantastik görünəcək məbləğdə maaşların verilməsilə başlamışdı. Söhbət ayda təqribən 100 min dollarlıq maaşlardan gedir. O cümlədən deputatlara, yüksək vəzifə tutan digər şəxslərə də böyük məbləğdə maaşlar təyin olunmuşdu.

Bu baxımdan mən kadr və struktur islahatlarını təqdir edirəm, amma düşünürəm ki, Azərbaycanın inkişafı üçün yalnız idarəetmə mexanizmində kadr islahatı aparmaq yetərli olmayacaq. Buna paralel olaraq, başqa sahələrdə də ciddi islahatlar aparılmalıdır.

Fikrimcə, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi yalnız icra orqanlarını əhatə etməməlidir. Bununla bərabər, məhkəmə-hüquq sistemi də təkmilləşdirilməlidir. Məsələn, səhv etmirəmsə, 8 dövlət orqanında istintaq departamentləri, idarələri fəaliyyət göstərir. Bunların hamısını birləşdirib Vahid İstintaq Komitəsi yaradılmalıdır. İstintaq idarələrinin mərkəzləşdirilməsi həm işlərin keyfiyyətini artıra, həm də bu sahədə subyektivliyin qarşısını ala bilər. Ona görə ki, bir şəxs haqqında cinayət işi qaldıran, yaxud ilkin materialları toplayan qurumun özü o işi aparmayacaq. Nəticədə xidməti vəzifəsinə daha ciddi və məsuliyyətli yanaşacaq. Beləcə, əsassız həbslərin qarşısı alınacaq, ya da onların sayı minimuma endiriləcək. Hazırda isə bir çox hüquq-mühafizə orqanları həm şübhəli şəxsi tutur, həm də istintaqını aparır ki, bu da sui-istifadə hallarına zəmin hazırlayır. Artıq bir çox MDB ölkələrində, həmçinin Rusiyada da Vahid Dövlət İstintaq Komitəsi yaradılıb. Azərbaycan da bu müsbət təcrübədən faydalanmalıdır.

Ciddi islahat gözləyən sahələrdən biri də məhkəmə orqanlarıdır. O gün hörmətli Fikrət Məmmədovun çıxışıyla tanış olanda dəhşətə gəldim. Sən demə, son illərdə 120 hakim qanun pozuntularına yol verdiklərinə görə işdən uzaqlaşdırılıb. Normal ölkələrdə bir hakimin vəzifəsindən kənarlaşdırılması belə, böyük ictimai rezonans doğurur. Bizdə isə 120 hakim qanun pozuntularına görə cəzalandırılır…

– Azərbaycanda, səhv etmirəmsə, 500 civarında hakim var. 120 hakim qanun pozuntusuna görə işdən atılıbsa, deməli, məhkəmə sisteminin 25%-nin cinayətə bulaşdığı rəsmən etiraf olunub. Bu, hələ Ədliyyə Nazirliyinin üstünü açdığı cinayət faktlarıdır. Sirr deyil ki, Azərbaycanda məhkəmə sistemində rüşvətxorluq və siyasi sifarişlə hökm çıxarmaq artıq ənənə halını alıb.

– Həmin 120 hakim bir il ərzində işdən atılmayıb. Nazir bir neçə il ərzində 120 hakimin işdən uzaqlaşdırıldığını bildirirdi. Amma fərqi yoxdur, bu qədər hakimin işdən uzaqlaşdırılması ciddi məsələdir. Bu, həm də hakimlərin işdən uzaqlaşdırılmasının nə qədər sadələşdirildiyini göstərir. Halbuki, Konstitusiyaya görə, hakim yalnız cinayət törətdikdə tutduğu vəzifəsindən kənarlaşdırıla bilər.

– Sözünüzə qüvvət, hakimlərin Ədliyyə naziri və ya Nazirliyi tərəfindən işdən kənarlaşdırılması da hakimiyyət bölgüsü prinsipinə ziddir. Çünki Ədliyyə Nazirliyi siyasi icra orqanıdır. Məhkəmə isə hakimiyyətin əsas qollarından biridir və öz fəaliyyətini digər qollardan asılı olmayaraq müstəqil yerinə yetirməlidir.

– Bəli. Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyini təmin etmək üçün hakimlər ömürlük təyin olunmalıdırlar. Necə ki, inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində belədir. Yalnız bu zaman onlar kimdənsə asılı olmadan öz fəaliyyətlərini davam etdirə bilərlər. Hesab edirəm ki, ilk növbədə Məhkəmə Hüquq Şurasının tərkibi dəyişdirilməli, bu qurum yalnız və yalnız hakimlərdən təşəkkül tapmalıdır. Prokurorluq orqanlarının, vəkillərin, Ədliyyə Nazirliyinin əməkdaşlarının, yaxud deputatların orda nə işi var? Bilirsiniz ki, Məhkəmə Hüquq Şurasında hazırda deputatlar da təmsil olunurlar. Məhkəmənin müstəqilliyi üçün digər qurumların adamları həmin Şuradan kənarlarşdırılmalıdırlar. Yalnız bu zaman ölkədə qanunların aliliyi təmin oluna bilər. Bu gün kənar orqanların Məhkəmə Hüquq Şurasında təmsilçiliyi nəticəsində hakimlər müstəqil hökm çıxara bilmirlər. Ən adi hökmdə belə, məhkəmə sədriylə məsləhətləşir, onun direktivlərini əsas götürürlər.

Məhkəmələrin müstəqilləşməsi Azərbaycanın iqtisadi həyatında da müsbət dəyişiklərə zəmanət verə bilər. Açığını deyim ki, bir çox xarici sərmayədarlar, eləcə də yerli sahibkarlar məhkəmə hakimiyyətinin icra strukturlarından asılılığı səbəbindən Azərbaycanda investisiya qoymaqdan çəkinirlər. Çünki hüquqları pozularsa və məmur özbaşınalığı ilə üzləşərlərsə, məhkəməyə etdikləri müraciətin müsbət nəticələnəcəyinə inanmırlar. Məhkəmə islahatları aparılarsa, iş adamlarını narahat edən bu qorxulara son qoyula bilər. Nəticədə Azərbaycandan xaricə kapital axmaz, əksinə, ölkəmiz xarici sərmayələr üçün cazibədar hala gələr.

İnsafən, onu da vurğulayaq ki, Azərbaycanda son illər aparılan bir sıra islahatlar investisiya mühitinin yaxşılaşmasına səbəb olub və beynəlxalq reytinqimizə müsbət təsir göstərib. Məsələn, Dünya Bankının “Doing Business 2018” hesabatına görə, Azərbaycan dünyanın ən çox islahat aparan ölkəsi elan olunub və 2017-ci illə müqayisədə 32 pillə irəliləyərək 190 ölkə arasında 25-ci yerdə qərarlaşıb. Bu, əlbəttə, sevindirici haldır. Amma bəzən elə faktorlar ortaya çıxır ki, bütün müsbət dəyişikliklərə və ümumiyyətlə inkişaf prosesinə kölgə salır. Ona görə də bütün sahələrdə islahatlar paralel surətdə aparılmalıdır. Əsas islahatlar isə, sözsüz ki, iqtisadi sektoru əhatə etməli, Prezidentin iqtisadi komandası daha çevik olmalıdır.

– Qüdrət bəy, ölkəmizə neft kapitallarının axdığı vaxtlarda Azərbaycan hakimiyyəti onu israf etdi. İndisə dünya bazarında neftin qiymətləri durmadan ucuzlaşır. Əvvəlki kimi neft də hasil edə bilmirik. Böyük ehtimalla, ölkəmizə bir də heç vaxt əvvəlki həcmdə kapital gəlməyəcək. Məhz bütün ümidlərin tükəndiyi bir zamanda Azərbaycanın iqtisadi islahatlara başlaması, məşhur bir deyilmlə ifadə etsək, ocağı söndürüb küllə oynamağa oxşamırmı?

– Əvvəla, hesab etmirəm ki, Azərbaycanda bütün ümidlər tükənib. Azərbaycanın öz iqtisadiyyatını qurmaq üçün ciddi potensialı var və bu istiqamətdə görülən işlər daha da dərinləşdirilməlidir.

İkincisi, Azərbaycanda neft kapitalının tamamilə göyə sovrulduğunu iddia etmək də maksimalist müxalif mövqe olardı. Hesab edirəm ki, ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün bir sıra işlər görülüb. Təbii ki, daha çox işlərin görülə biləcəyi iddiasını da istisna etmirəm. Harda iş varsa, orda nöqsanlar da ortaya çıxır və hökumət bu çatışmazlıqları təsbit edib ortadan qaldırmalıdır. Prezidentin bir sıra islahatlara başlamasını elan etməsi də elə mövcud çatışmazlıqların aradan qaldırılması təşəbbüsü kimi qiymətləndirilməlidir.

O ki qaldı arzuladığımız iqtisadi islahatlara, fikrimcə, ilk iş özəlləşdirmələrdən başlanılmalıdır. Məsələn, dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlərin 2019-cu ildə büdcəyə ödəyəcəyi verginin miqdarı 3.9 milyon manat proqnozlaşdırılır. Yəni səhmləri dövlətə məxsus bütün müəssisələr adi bir özəl şirkət qədər vergi ödəyəcəklər. Elədirsə, bu müəssisələrin saxlanılmasının nə mənası var? Bu, onu göstərir ki, dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlər tam rentabelsiz işləyirlər. Niyə onda dövlət bu müəssisələri özəlləşdirmir ki, onlar öz işlərini yeni dövrün tələblərinə görə qursunlar, həm yaxşı qazansınlar, həm də yaxşı vergi ödəsinlər?

– Bəli, hətta SOCAR-a büdcədən ildə 2 milyard manat dotasiya ayırırıq.

– Tək SOCAR-a yox. Bütün dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlər o vəziyyətdədir…

– Başa düşürəm, amma SOCAR ölkəmizə ən çox pul gətirən şirkət olmaq gücünə malikdir. Mən də bunu nəzərə alıb SOCAR-ın adını çəkirəm.

– Mən ümumi problemlərimizi xüsusiləşdirmək istəmirəm. Fikirlərim səhmləri dövlətə məxsus bütün müəssisələrə aiddir. Konkret olaraq SOCAR-a gəlincə, bizim bu şirkət barədə dəfələrlə səsləndirdiyimiz təkliflərimiz var. Əvvəla, SOCAR kimi nəhəng bir şirkətin mövcudluğu qanunvericiliyə uyğun deyil. SOCAR ən azı 3 yerə bölünməlidir. Anti-inhisar qanunu bunu tələb edir. Bu qanuna görə, inhisarçı şirkət olmamalıdır.

İkincisi, SOCAR da özəlləşməlidir. Yəni əvvəl ən azı 3 hissəyə bölünməli, sonra ayrı-ayrı şirkətlər şəklində özəlləşdirməyə çıxarılmalıdır.

Bundan əlavə, ümumiyyətlə, bütün xidmət sahələrinin özəlləşdirilməsi vacibdir. Çünki sovet təsərrüfat sistemi özünü doğrultmadı. Harda ki iqtisadiyyatı və ya hansısa təsərrüfatı bütünlüklə dövlət idarə edir, orda sahibkarlıq hissi yox olur. O cür müəssisələr həm hamınındır, həm də heç kimin.

- Yəni tam bir oğurluq yeridir.

– Biri var, müəssisə rəhbərini oraya təyin edirlər, biri də var, o, həmin müəssisənin konkret sahibidir və öz təsərrüfatının başı üstündədir. Birinci halda müəssisə rəhbəri vəzifəsinin müvəqqətiliyini düşünür və şirkətin inkişafında maraqlı olmur. İkinci halda isə şirkəti özünün əmlakı hesab edir və inkişafına çalışır. Bundan da bütövlüklə cəmiyyət faydalanır. Çünki şirkət rəhbərliyi biznesini inkişaf etdirdikcə, yeni iş yerləri açılır, büdcəyə külli miqdarda vergi vəsaiti daxil olur, bundan da büdcə təşkilatları qidalanırlar.

Fikrimcə, bir çox səhiyyə və təhsil ocaqları da özəlləşdirilməlidir. Qısası, ölkənin inkişafı naminə sadaladığım bütün işlər paralel aparılmalıdır. İdarəetmə orqanları ilə yanaşı, məhkəmə-hüquq sistemində fundamental dəyişikliklər olmalı, bir çox dövlətə məxsus səhmdar cəmiyyətlər özəlləşdirilməlidir. Hesab edirəm ki, artıq idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə bu prosesə start verilib, digər istiqamətlərdə də islahatlar dərinləşdirilməlidir.

– İslahatlar bəzən əks nəticələr də doğurur. Xüsusilə köhnələrin qüdrətli olduğu toplumlarda. Sizcə, bu qərar hansı riskləri ehtiva edir?

– Əlbəttə, islahatlar risksiz olmur. Təbii ki, Prezidentin bu qərarı həm daxili, həm xarici müqavimətlərlə qarşılaşacaq və artıq qarşılaşır da. Amma ümidvaram ki, Prezident bu maneələri bütünlüklə dəf edə biləcək.

Açığı, Prezidentin söyüş kampaniyası ilə təhdid edilməsinin əsas səbəbinin bu islahatlarla bağlı olduğunu düşünürəm. Hesab edirəm ki, bir çox vəzifəli şəxslər islahatların onların sonunu gətirəcəyini düşündüklərindən, bu söyüş kampaniyasına hər cür yardım göstərirlər. Çünki onlar öz işlərini dövrün şərtlərinə uyğun qura bilmirlər və istər-istəməz, vəzifələrindən uzaqlaşdırılacaqlar. Bunu onlar hər kəsdən daha yaxşı görürlər və iqtisadiyyatın inkişafını təmin edə bilmədiklərindən, kadr islahatları nəticəsində kreslolarını itirəcəklərindən çəkinirlər. Əllərində isə böyük kapitallar var və müxtəlif vasitələrlə Prezidentə təzyiq edirlər.

İkincisi, Azərbaycanda islahatlarda maraqlı olmayan xarici qüvvələr var və həm daxili, həm xarici qüvvələri ümumi maraqlar birləşdirir. Xüsusilə xaricdəki ermənipərəst qüvvələr Azərbaycanın islahatlar nəticəsində inkişaf edəcəyindən və beynəlxalq nüfuzunun artacağından narahatdırlar. Onlar ehtiyatlanırlar ki, Azərbaycan inkişaf edəcəyi təqdirdə, Ermənistanın işğalçı ordusunu öz torpaqlarından qovmaq üçün hərbi əməliyyatlara başlaya bilər. Buna görə də həmin qüvvələr Azərbaycanı iqtisadi cəhətdən zəif, beynəlxalq nüfuzu olmayan, insan haqları, demokratiya, qanunun aliliyi sahəsində axsayan və bu cür mənfi imiclə tanınan ölkə kimi görmək istəyirlər. Çünki bu cür nüfuzsuz ölkəni səsini çıxaran kimi başına qapaz vurub susdurmaq daha asandır. Mən uzun illərdən bəri Prezidenti tanıyan adam kimi inanıram ki, bu təzyiqlər heç bir nəticə verməyəcək və islahatlar dərinləşdiriləcək.

– Çox ciddi iddialar irəli sürürsünüz. Fikrinizdən belə çıxır ki, Azərbaycan hakimiyyətindəki bəzi iri məmurlar Prezidentə qarşı erməni lobbisiylə birləşiblər. Siz erməni lobbisinin güclü oluğu xarici dövlətlər deyəndə, hansı ölkələri nəzərdə tutursunuz?

– Səmimi şəkildə qeyd edim ki, erməni lobbisinin güclü olduğu bütün ölkələr Azərbaycanın inkişafında maraqlı deyillər…

– Söyüş kampaniyası sürdürən müxaliflər əsasən Avropa ölkələrində məskunlaşıblar…

– Bəli, erməni lobbisi xüsusilə Qərb ölkələrində də həddindən artıq güclüdür. 100 illər ərzində ermənilər bu ölkələrdə böyük lobbilərini formalaşdırıblar. Erməni lobbisinin əlində böyük maliyyə imkanları var. Xüsusilə də ABŞ-da və Fransada erməni lobbisinin böyük təsir imkanları mövcuddur. Həmin lobbilər dövlət məmurlarını, beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrini, nüfuzlu siyasiləri çox asanlıqla ələ ala bilirlər.

Ermənilər xristianlıq faktorundan da məharətlə istifadə edirlər. Erməni lobbisinin əməkdaşlığa cəlb etdiyi həmin siyasi xadimlər öz sifətlərini qorumaq üçün bəzi bəhanələrə ehtiyac duyurlar. Axı deyə bilməzlər ki, Rusiya Ukrayna ərazilərini işğal edərkən beynəlxalq hüquq normalarını pozur, amma Ermənistan düz edib Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirir. Ona görə də dolayı yollarla Azərbaycana təzyiq etmək istəyirlər.

Bilirsiniz ki, Paşınyanın hakimiyyətə gəlməsindən sonra yaranmış geosiyasi vəziyyət Dağlıq Qarabağ probleminin həllində Azərbaycanın qarşısında yeni imkanlar yaradıb. Erməni lobbisinin Azərbaycana qarşı fəallaşmasının başlıca səbəblərindən biri də bununla bağlıdır. Onlar əldə etdiyimiz bu imkanları azaltmaq və rəsmi İrəvanın Qərbpərəst imicini möhkəmləndirmək üçün kompleks təbliğat tədbirlərinə başlayıblar. Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı getdikcə genişlənən söyüş kampaniyası da bu tədbirlərin tərkib hissəsidir. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan erməni lobbisinin bu məkrli planının qarşısını vaxtında almaq üçün Paşinyan hakimiyyətinin 2019-cu ildə möhkəmlənməsinə imkan verməməlidir. Nə yazıq ki, bu gün özünü hakimiyyətin əsas alternativi kimi görən və təqdim etmək istəyən qüvvələr, – hansı ki, uzun illərdir, müxalifətin böyük bir hissəsini zəlil gününə qoyublar, yersiz qərarları ilə tərəfdarlarını həbsə atdırıblar, – Paşinyanın iqtidara gəlməsini sevinclə qarşılayırdılar. Mən isə o zaman da buna sevinməyin mənasız olduğunu, Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsinin Ermənistanın imicini müsbət yöndə dəyişiləcəyini bildirmişdim. Onu da bildirmişdim ki, Paşinyan bəzi islahatlar aparacaq və Ermənistana xarici investisiya cəlb edəcək. Nəticədə Ermənistanın iqtisadiyyatı güclənəcək. İqtisadiyyatın güclənməsi həm də ordunun möhkəmlənməsi və bizə qarşı müqavimət imkanlarının artması deməkdir. Üstəlik, Paşinyan hakimiyyəti möhkəmləndikcə, xarici dəstəyini artıracaq. Ona görə də Paşinyanın möhkəmlənməsinə qətiyyən imkan vermək olmaz.

Hesab edirəm ki, Azərbaycan bu il ərzində Paşinyandan Dağlıq Qarabağla bağlı mövqeyini ortaya qoymağı tələb etməli, əks halda böyük savaşa hazırlaşmalı, ən geci 2020-ci ildə Dağlıq Qarabağın işğaldan azad olunması əməliyyatlarına başlamalıdır.

– Belə başa düşdüm ki, Siz İlham Əliyevin aparacağı kadr islahatları zamanı əsasən Qərbyönümlü məmurların vurulacağını proqnozlaşdırırsınız…

– Qətiyyən elə düşünmürəm. Mən özüm də Qərbyönümlü siyasətçiyəm. Bilirsiniz ki, bizim partiya Avropada Mühafizəkarlar və İslahatçılar Alyansının üzvüdür. Buna baxmayaraq, mən hər zaman çıxışlarımda reallıqları vurğulayaraq bildirmişəm ki, Qərb, Dağlıq Qarabağ probleminin həllində heç bir pozitiv rol oynaya bilmir və oynamayacaq da. Qərbyönümlülüyümüz isə onda ifadə olunur ki, biz Qərb idarəetmə dəyərlərinin Azərbaycana tətbiqini müdafiə edirik. Kadr islahatları zamanı Qərb idarəetmə dəyərlərini mənimsəyən insanları irəli çəkmək lazımdır, hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq yox. O insanlar hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmalıdırlar ki, işlərinin öhdəsindən gələ bilmirlər, ya da onların rəhbərlik etdiyi strukturlar öz missiyasını artıq başa vurub. İndi həmin strukturlar ya başqa idarənin şöbəsinə, departamentinə çevrilməli, ya da tamamilə ləğv olunmalıdır. Yeni kadrların seçilməsində iki kriteriya ön planda tutulmalıdır – novatorluq və işgüzarlıq qabiliyyəti.

– Mənim anlamadığım bir məsələ var. İslahatlar zamanı Qərbyönümlü insanların önə çəkilməsinə üstünlük veriləcəksə, Qərb ölkələri niyə Prezidentə söyüş kampaniyası ilə təzyiq göstərirlər. Yeganə səbəb Dağlıq Qarabağ probleminin ermənilərin xeyrinə həllinə çalışmaqdırmı?

– Mən Qərb ölkələrinin Azərbaycanla bağlı siyasətinin əsas motivlərini sadaladım. Sadəcə onu əlavə etmək istəyirəm ki, Qarabağ məsələsində dalana dirənmişik. Açıq desək, biz təkcə torpaqlarımızı itirməmişik, ölkəmizin gələcəyi, inkişaf perspektivi də təhlükə altındadır. Bizi region dövlətləri özlərindən asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün qəsdən bu konfliktə çəkiblər. Konfliktlə bağlı siyasi qərarlar qəbul etmək səlahiyətində olan beynəlxalq qurumlar isə xristian təəssübkeşliyindən çıxış edərək rəsmi Bakıya təzyiq göstərirlər. Bəzi xarici güc mərkəzlərinin Azərbaycanda islahatlardan çəkinməsinin yeganə səbəbi odur ki, dövlətimiz güclənə və xalq hökumətdən torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsini tələb edə bilər. Bilirsiniz ki, güclü dövlətlərdə xalqın siyasi proseslərdə iştirakı xeyli dərəcədə artır və milli iradə təsirli hala gəlir. Ona görə də həmin güc mərkəzləri Azərbaycanın nəinki güclənməsini, demokratikləşməsini istəmirlər, əksinə, zəifləməsini, qeyri-demokratik mühitin davam etməsini, feodal dövlətə çevrilməsini arzulayırlar. Bəlkə də bizim Qarabağ problemimiz olmasaydı, Qərb ölkələri istəyərdilər ki, Azərbaycan daha sivil, daha inkişaf etmiş dövlətə çevrilsin. Ona görə həmin qüvvələr ölkəmizin feodal təfəkkürlü, gerizəkalı dövlət məmurlarına gizli dəstək verir, onların mövqeyinin güclü olmasını istəyirlər. Bizim feodal təfəkkürlü məmurlarımız isə bəzən xarici havadarlarının təxribatına gedir, eynilə quldarlıq quruluşunda olduğu kimi, istəmədikləri adamları cəzalandırır, çarmıxa çəkirlər. Dünya birliyi isə bunu lənətləyən bəyanatlar verir, qətnamələr qəbul edir və Azərbaycanın xarici imicini şübhə altına salırlar. Yəni ermənipərəst Qərb ölkələrinə ölkəmizin repressiv imicini yaratmaq lazımdır və bunu gerizəkalı Azərbaycan məmurları vasitəsilə həyata keçirirlər. Amma hesab edirəm ki, xalqımız da, Prezidentimiz də özlərində güc tapıb bu təxribatların qarşısını ala biləcəklər. İslahatlar da buna hesablanıb və artıq bəzi addımların atılması üçün münbit zəmin yaranıb.

– Bəli, islahatlar artıq zərurətə çevrilib. Azərbaycanın nə iqtisadi gücü, nə də beynəlxalq münasibətlər əvvəlki siyasi sistemi davam etdirməyə imkan vermir.

– Yeri gəlmişkən, dünya təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi baxımdan inkişaf etməmiş ölkələrdə demokratik cəmiyyət qurmaq mümkün deyil. Belə cəhdlər, adətən, iflasa uğrayır. Məsələn, inkişaf etməmiş Çar Rusiyasında iki dəfə inqilab oldu, amma daha despotik rejim yarandı. Heç olmasa, Çar Rusiyasında Duma var idi, qanunların aliliyi qorunurdu. SSRİ-də isə çarlıqdan daha despotik sistem formalaşdı. Demokratik təsisatların yerinə I katiblik postu yaradıldı və ona çardan daha geniş səlahiyyətlər verildi. Rus cəmiyyəti sosialist inqilabından heç nə qazanmadı, əksinə, itirdi.

Bu baxımdan, hesab edirəm ki, indiyədək Azərbaycanda dəyişiklik prosesi üçün zəmin yox idisə, cəmiyyətimizin inkişafı ilə artıq bunun əsasları formalaşıb. Həm iqtisadiyyatımız yetərli dərəcədə inkişaf edib və onun demokratik islahatlar üçün dayanıqlığı artıb, həm də cəmiyyətimiz bu dəyişikliklərə hazırdır. Üstəlik, Azərbaycanı istəyən xarici güc mərkəzləri də artıq öz ölkələrində hakimiyyətdəki mövqelərini gücləndirib, korrupsiyaya bulaşmış mürtəce qüvvələri sıxışdırıb idarəetmə mexanizmindən uzaqlaşdırıblar. Onlar da ölkəmizin inkişafını dəstəkləyirlər. Azərbaycan hökuməti Qərbdəki bu mütərəqqi qüvvələrə güvənməli və islahatları dərinləşdirməlidir.

– Dərd burasındadır ki, Azərbaycanda indiyədək formalaşdırılan sistem məmur hegemonluğuna və dövlət əmlakını mənimsəmə prinsipinə söykənirdi. Nəticədə ixtisara salınacaq kadrların başqa iş vərdişləri formalaşmayıb. Bu ona bənzəyir ki, müasir bir adamı kimsəsiz adaya atırsan və ondan “Robinzon Kruzoluq” tələb edirsən. Sizcə, islahatlardan sonra bu insanların taleyi necə olacaq?

– Mən, əlbəttə, ixtisara salınacaq işçiləri taleyin ümidinə buraxmağın tərəfdarı deyiləm. Onların arasından qabiliyyətlilər seçilməli, başqa işlərə keçirilməlidir. Ölkədə elə biznes şəraiti yaradılmalıdır ki, işdən azad olunanlar özəl sektorda çalışa bilsinlər. Bunun üçün isə, öncə də ifadə etdiyim kimi, sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olmaq istəyənlərə müvafiq imkanlar yaradılmalıdır. Həmin insanların hər kəs kimi ucuz kreditlərə çıxış imkanı olmalıdır. Biz bu şəraiti təmin edə bilsək, yeni iqtisadi sistemə keçiddə heç bir problem olmayacaq və dünənədək büdcədən maliyyələşən xeyli insan bir müddətdən sonra büdcənin əsas maliyyə mənbəyinə çevriləcək və bundan həm özləri, həm də cəmiyyətimiz qazanacaq.

Başlıca islahatlardan biri məmurların səlahiyyət müddəti ilə bağlı olmalıdır. Bilirsiniz ki, ölkə başçısının fərmanı ilə universitetlərin rektorlarının səlahiyyət müddəti 5 ilə endirildi. Artıq hər 5 ildən bir ali məktəblərə yeni rektorlar təyin olunacaq. Hesab edirəm ki, bu norma digər dövlət qulluqçuları üçün də tətbiq olunmalıdır. Məndə olan və mətbuatdan oxuduğum məlumatlara görə, artıq bu barədə qanun layihəsi üzərində iş gedir və yaxın zamanlarda müvafiq qanunvericilik aktlarında bəzi dəyişiklərin edilməsi gözlənilir. Təcrübələr göstərir ki, əksər hallarda eyni vəzifədə uzun müddət olan adamlar rəhbərlik etdikləri sahəyə yeni ideyalar gətirə, öz işlərini təkmilləşdirə bilmirlər. Səlahiyyət müddətinin uzunluğu nəticəsində rəhbər şəxslərin kollektivlə yaxın münasibətləri yaranır, nəticədə iş tələbkarlığı aşağı düşür, bəzən hətta onların qanunsuz fəaliyyətlərinə, vəzifə səlahiyyətlərini aşmasına göz yumulur. Beləcə, idarəetmə mexanizmi yarıtmaz hala düşür. Ona görə də islahatların tərkib hissəsi kimi bu məsələlər də öz həllini tapmalı, bu il ərzində yeni idarəetmə sisteminin hüquqi bazası formalaşdırılmalı və 2020-ci ildən bu istiqamətdə konkret addımlar atılmalıdır.

– Amma etiraf edək ki, bəzən struktur islahatları adı altında həyata keçirilən siyasətlər təəccüb doğurur. Bu yaxınlarda ölkə başçısı “Aqrar tədarük və təchizat” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaratmaq haqqında fərman imzaladı. Digər bir fərmanla isə “Ərzaq məhsullarının tədarükü və təchizatı” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti ləğv edildi və onun əmlakı yeni yaradılan qurumun balansına keçdi. Yəni köhnə qurumun adı sinonimi ilə dəyişdirildi. Yeni idarəyə isə başqa birisi gətirildi. Sanki qurumun rəhbərini dəyişdirmək üçün bu addımlar atıldı. Kadr və struktur islahatları bu cür aparılacaqsa, hansı ictimai faydadan danışmaq olar?

– Xeyr, həmin qurumun təkcə adı və rəhbəri dəyişdirilmədi. Həm də qurum Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeçiliyinə verildi. Həmin struktur dəyişikliyinin başlıca səbəbi bu idi. Ləğv edilən qurumun başında duran şəxs bizim kənddəndir, mənimlə də çox yaxşı münasibətləri var. Həmin struktur dövlət ehtiyaclarını tam mənada təmin edə bilmədiyindən özünü doğrultmadı və buna görə də ləğv olundu.

– Yəni deyirsiniz ki, həmkəndliniz yaxşı kadr deyildi və işini düzgün qura bilmirdi?

– Qətiyyən, elə demirəm. Azərbaycan reallıqları var və bu reallıqlar işin necə qurulmasına təsir göstərir. Məsələn, hansısa nazirlik deyə bilir ki, mən kartofu sizdən yox, xaricdən alacağam. Çünki xaricdən aldığım məhsulda “otkat” (yəni pulun bir hissəsi geri qaytarılır) var, sizdə yoxdur. Tədarük və təchizat idarəsi bu durumda nə edə bilər? Mən vaxtilə mətbuatda bu barədə çıxış etmişəm. Misal üçün, soğanın bir kisəsini həmin qurum 3 manata təklif edirdi, amma “otkat” yox idi deyə, almırdılar. Adamın ürəyi ağrıyır, kəndlinin əməyinə, alın tərinə bundan artıq hörmətsizlik olar? Fermer nə qədər soğan satmalıdır ki, evinə bir televizor ala bilsin? Sən bir də ondan “otkat” tələb edirsən. Mən hələ kəndlinin il ərzində dolanışığını, yenidən əkin üçün çəkəcəyi xərci demirəm. Hansısa nazirin “otkat”dan pul qazanması üçün həm Azərbaycan kəndlisinin ilboyu çəkdiyi zəhmət, yetişdirdiyi məhsul məhv olur, həm də ölkənin xeyli vəsaiti xaricə axırdı. İndisə dövlət qurumlarının kənd təsərrüfatı məhsuluyla təchizatına birbaşa KTN nəzarət edəcək.

Azərbaycan hökuməti bu sahədə təkcə struktur islahatı aparmaqla qalmadı, həm də yeni qurumun fəaliyyətini optimallaşdırmaq üçün hüquqi baza da yaratdı. Qəbul edilən yeni qanunvericiliyə əsasən, Müdafiə Nazirliyi, Dövlət Sərhəd Xidmətləri, FHN, Səhiyyə Nazirliyi kimi dövlət qurumları ehtiyacları olan ərzaq məhsullarını tender yolu ilə ilk növbədə yerli fermerlərdən almalıdırlar. Bu da fermerlərə imkan verəcək ki, məhsullarını azad rəqabət şəraitində müvafiq qurumlara satsınlar. Yerli fermerlər dövlət qurumlarımızı əgər ərzaq məhsulları ilə təchiz edə bilməyəcəklərsə, ixraca baş vurulacaq.

-Yəni hesab edirsiniz ki, dövlət qurumlarımızın ərzaq məhsulları ilə təchizatının KTN-nə verilməsi ilə “otkat”xor məmurlarımızın iştahasının qarşısını almaq mümkün olacaq?

– Hər halda yeni nazir İnam Kərimov ixtisasca kənd təsərrüfatı mütəxəssisi olmasa da, yaxşı inzibatçıdır. Hesab edirəm ki, yeni nazir şəxsi nüfuzundan istifadə edərək, təchizat prosesinin şəffaflığına nail olacaq. Bilirsiniz ki, bəzən işlərin effektivliyində nazirlərin şəxşi nüfuzları, hökumət qurumlarındakı mövqeyi həlledici rol oynayır. Düşünürəm ki, o, nazirliyə yaxşı mütəxəssislər cəlb etməklə bu işin öhdəsindən gələ biləcək və hazırda bu istiqamətdə təqdirolunası müəyyən addımlar atılır.

Məncə, dövlət qurumlarının və əhalinin ərzaq məhsulları ilə təchizatı məsələsində bir çox ölkələrin təcrübəsindən də faydalanılmalıdır. Məsələn, Türkiyədə heç kim xüsusi lisenziya almadan ölkəyə ət məhsulları gətirə bilməz. Ölkənin Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yerli istehsal gücü ilə istehlak tələbatını araşdırır, ortaya çıxan açıq miqdarında ət idxalına icazə verir. Məqsəd yerli istehsalı qorumaqdır. Azərbaycan da bu metodlardan istifadə etməlidir. Niyə ölkəmizin yerli məhsulları fermerlərimizin əlində qalıb xarab olmalı, dövlət qurumlarının ehtiyacı isə ixrac malları ilə ödənilməlidir? Sizə bir misal çəkəcəyəm: bu zamana qədər kartof yetişdirən fermerlərimiz yerli bazarda sıxışdırıldıqlarına görə, öz məhsullarını Rusiyaya 20 qəpikdən satır, biçin mövsümü bitdikdən sonra biz xaricdən 80 qəpiyə eyni məhsulu alırdıq. Bu halın qarşısını almaq üçün anbarlar tikilməli və kənd təsərrüfatı məhsulları orda mühafizə olunmalıdır. Mən bilirəm ki, artıq Azərbaycanda bu işlər görülüb, xeyli anbarlar inşa edilib. Lazım gələrsə, hər cür havalandırma sistemləri ilə təchiz olunan yeni anbarlar da tikilməlidir.

– Bayaq maraqlı bir söz dediniz. Bildirdiniz ki, İnam Kərimov öz sahəsinin mütəxəssis deyil, yaxşı inzibatçıdır. Yəqin, razılaşarsınız ki, yaxşı inzibatçılıq hələ hansısa nazirliyin idarəedilməsi üçün yetərli kriteriya deyil. İdarə etdiyin sahənin də mütəxəssisi olmalısan. KTN-nin yeni komandasında isə, deyəsən, kənd təsərrüfatı mütəxəssisi ümumiyyətlə yoxdur…

– Bu, yəqin, onunla bağlıdır ki, Azərbaycanın özündə yaxşı kənd təsərrüfatı mütəxəssisi yox dərəcəsindədir. Artıq dövrün tələbərinə cavab verə bilən kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri yetişdirilməlidir. Azərbaycanda son zamanlar xeyli sayda istixanalar qurulub. Onların işiylə yaxından tanış olsanız, aqronomlarının böyük hissəsinin Türkiyədən gətirildiyini görə bilərsiniz. Yaxud heyvandarlıq komplekslərini götürək, yenə böyük əksəriyyətində zootexniklərin çoxu xaricdən gətirilib. Azərbaycanda bu sahədə ciddi mütəxəssis qıtlığı var. İnam Kərimovu buna görə qınamaq mümkün deyil. Ölkəmizdəki bəzi baza təhsili kənd təsərrüfatı mütəxəssisi olan kadrların yeni texnologiyalardan xəbərləri yoxdur. Mənim bir dostum var, istixana yaratmışdı. Təsərrüfatında pomidor yetişdirirdi. Bir gün məhsuluna bir xəstəlik düşmüşdü. Pomidorun böyrü xal şəkilində ağarırdı. Nə qədər axtardı, Azərbaycanda bu xəstəliyə əlac edən mütəxəssis tapa bilmədi. Xeyli ziyan görəndən sonra məcburən, Türkiyədən mütəxəssis gətirdi.

– Deməli, aqrar sektorda atılacaq ilk addım kənd təsərrüfatı mütəxəssisi yetişdirmək üçün ciddi institutlar yaratmaq olmalıdır…

– Bəli. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda təkcə aqrar sahədə deyil, bütövlükdə təhsil sektorunda böyük islahatlar aparılmalıdır. Bu qədər ali məktəbə nə ehtiyac var? Düz-əməlli kadr da yetişdirə bilmirlər. Hesab edirəm ki, bir çox ali məktəbləri birləşdirmək və özəlləşdirmək lazımdır. Ali məktəblərin rektorları Elmi Şuralar tərəfindən seçilməli, müasir tələblərə cavab verən kadrların hazırlanması üçün yeni texnologiyalar tədris olunmalıdır. Təbii ki, Kənd Təsərrüfatı Akademiyası da bu prosesdən kənarda qalmamalı, ciddi şəkildə yenidən qurulmalıdır.

– Qüdrət bəy, mütəxəssis problemi təkcə KTN-də yaşansaydı, dərd yarı idi. Azərbaycanın, demək olar, bütün nazirləri bizim bəzi ekspertlər kimi hərşeyşünasdırlar. Eyni adam yaxın tarixlərdə həm qoruq rəhbəri, həm Təhsil, həm də Vergilər naziri kimi fəaliyyət göstərə bilir. Ən maraqlısı isə odur ki, bir-birindən fərqli strukturları eyni komanda ilə idarə edirlər. Sanki ölkədə “Əlinin papağını Vəlinin başına, Vəlinin papağını Məmmədəlinin başına qoyaq” ənənəsi formalaşıb. Bəzən papağı əlindən alınan Əli isə uzun müddət başı açıq qalır.

– Məncə, biz siyasi vəzifə ilə nazirliklərin kadrlar heyətini qarışdırmamalıyıq. Nazir postu siyasi vəzifədir. O sahənin mütəxəsisis olmaya da bilər. Bütün dünyada müxtəlif peşənin mütəxəssisləri ilk baxışdan aidiyyətləri olmayan orqanlara rəhbərlik edirlər. Amma onlar yaxşı inzibatçılar olduqları üçün işlərinin öhdələrindən gələ bilirlər. Azərbaycan da tədricən bu sistemə keçməlidir. Məsələn, sizin ixtisasınız nədir?

- Filoloq.

– Amma uzun illər siyasətdəsiniz və siyasi prosesləri dərindən izləyirsiniz. Sabah gəlib Baş nazir də, Müdafiə naziri də ola bilərsiniz. Ədəbiyyatçısınız deyə, partiyanız hakimiyyətə gələndə mütləq Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri olmalı deyilsiniz ki…

- Başa düşürəm Sizi. Amma gəlin, belə bir nümunə ətrafında fikir mübadiləsı aparaq. Deyək ki, mən sabah Müdafiə naziri oldum. Ertəsi gün qərar verib Baş Qərargah rəisi başda olmaqla bütün Silahlı Qüvvələr personalını istefaya göndərdim, yerlərinə isə ədəbiyyatçı dostlarımı, tələbə yoldaşlarımı qoydum. Bu, nə dərəcədə doğrudur?

– Müdafiə naziri generalları təyin etmir. Müdafiə ilə bağlı ümumi siyasi rəhbərliyi həyata keçirir. Orduda generalların seçilməsi, təyinatı, hərbi əməliyyat planlarının hazırlanması və digər bütün məsələlər Baş Qərargah rəisinin işidir. Təhsil Nazirliyində də elədir. Sabah bir hüquqşünas da oraya qoyula bilər, başqa ixtisas sahibi də. Vacib deyil ki, nazir mütləq pedaqoq olsun. Amma Təhsil naziri həmin sahənin bacarıqlı mütəxəssislərini toplamalı, nazirliyi idarə etməlidir.

– Bizdə eləmi olur, sizcə?

– Vallah, mən Təhsil Nazirliyinin necə idarə olunduğu barədə dəqiq məlumata sahib deyiləm. Amma mən görürəm ki, konkret olaraq KTN-də çox mühüm işlər görülür. Bunu inkar etmək olmaz. İstənilən nazirliyin fəaliyyətinə qiyməti hardasa bir il, ilyarımdan sonra vermək mümkündür. İnam Kərimovun fəaliyyətinə qiymət də bir müddətdən sonra veriləcək. Təxminən, iki ildən sonra demək olar ki, İnam Kərimov özünü doğrultdu, yoxsa yox.

– Məncə, fakt ən gözəl dəlildir. İndiki Vergilər naziri bir müddət əvvəl Təhsil naziri idi. O, indiki vəzifəsinə təyin olunanda Təhsil Nazirliyinin bütün şöbələrinin rəhbərlərini özü ilə Vergilər Nazirliyinə gətirdi. Hətta uzun müddət Təhsil Nazirliyinin bütün strukturları başsız qaldı. Üstəlik, o, Təhsil naziri təyin olunanda da bütün kadrları özüylə gətirmişdi. Tanıdığım müəllimlər gileylənirdilər ki, Nazirlikdə yüksək vəzifədə bir nəfər də pedaqoq yoxdur.

– Açığı, bu barədə məlumatım olmadığına görə şərh etməkdə çətinlik çəkirəm. Mənim fikrimi soruşursunuzsa, hesab edirəm ki, nazir inzibatçı, digər kadrlar isə sahə üzrə mütəxəssis olmalıdır. Çünki sahə üzrə bütün problemlər həmin kadrlara məruzə olunur və onlar müvafiq tədbirlər planı hazırlandıqdan sonra nazirə təqdim edirlər. Nazir isə həmin tədbirlər planını hökumət və parlamentlə razılaşdırdıqdan sonra həyata keçirilməsinə birbaşa nəzarət edir. Amma yenə deyirəm: istənilən fəaliyyətə onun nəticəsinə görə qiymət verilməlidir. Deyək ki, hansısa kadr mütəxəssisi olduğu sahəyə uyğun nazir təyin edilib. O, əgər, müsbət təşəbbüsləri boğacaqsa, yeni ideyaları qəbil etməyə hazır deyilsə, mütəxəssis olmasının faydası nədir? Məsələn, bu gün Vergilər Nazirliyində ciddi işlər görülür. Nazirin bundan əvvəl hansı struktura rəhbərlik etməsinin məsələyə nə dəxli var? Mən əminəm ki, Vergilər nazirinin bu fəaliyyətinin müsbət nəticəsi olacaq. Əsas odur, indi sahibkarlar incidilmir, Prezidentin dediyi kimi, vergilər bir il əvvəldən yığılmır və nazirliyin öhdəliyində olan vəzifələr tamamilə sivil qaydada həyata keçirilir. Sahibkarlarla normal münasibətlər qurulur. Keçmişdən qalan bəzi nöqsanlar tədricən aradan qaldırılır.

– Amma bu islahatların möhkəmlənməsi üçün bəzi siyasi islahatlar da vacibdir. Xüsusilə müxalifətə münasibət dəyişilməlidir. Sizcə, hökumət siyasi islahatlara getməyə özündə cəsarət tapacaq?

– Prezidentin özü də çıxışında vurğuladı ki, siyasi islahatlar aparılacaq. Siyasi qütblər arasındakı münasibətə gəlincə, hesab edirəm ki, bu məsələdə təkcə hakimiyyətin yox, həm də müxalifətin üzərinə ciddi məsuliyyətlər düşür. Ölkədə normal, hakimiyyətlə düşmənçilik yox, müxalifətçilik edən, əxlaq çərçivəsində mübarizə aparan müxalif qurumlar formalaşmalıdır. Eyni zamanda iqtidar da müxalif qüvvələrə münasibətini dəyişməlidir. Biz bəzən iqtidar qarşısında bu məsələni qaldıranda cavab verirlər ki, müxalif qüvvələri gücləndirmək bizim borcumuz deyil. Mən də deyirəm, sizin borcunuz elə bir siyasət aparmaqdır ki, onun nəticəsində sağlam müxalif qüvvələr formalaşsın. Açığını deyim: bir çox problemlər ölkədə güclü müxalifətin yoxluğundan qaynaqlanır. Azərbaycanın elə bölgələr var ki, orada müxalifətin yoxluğu icra başçılarının hədsiz və nəzarətsiz səlahiyyətlərinə yol açıb, onları kiçik padşahlara çevirib. Halbuki, Bakıda ölkə başçısı üzərində, zəif də olsa, müxalifətin, qeyri-hökumət təşkilatlarının, mətbuatın, beynəlxalq təşkilatların, region dövlətlərinin nəzarəti var. Bəzi regionlarda isə bu nəzarət yoxdur. Nəzarətsizlik mühiti dövlətçiliyimiz üçün böyük təhlüklərə yol aça bilər. Sabah elə proseslər baş verə bilər ki, eşidəndə adamın tükləri biz-biz olar. Ona görə də ölkədə normal müxalifət qüvvələrinin formalaşmasına ehtiyac var. İqtidarın da borcudur ki, apardığı islahatlarla bu prosesə zəmin hazırlasın.

– Mühüm islahatlardan biri də, məncə, parlament sahəsində aparılmalıdır. MSK-ın tərkibi dəyişilməli, ədalətli seçkilər keçirilməlidir.

– Bəli, bizim təklif etdiyimiz siyasi islahatlar da nəticə etibarilə demokratik və ədalətli yolla seçilmiş parlamentin formalaşmasına gətirib çıxarır. Biz Cənubi Qafqazda, ümumiyyətlə, regionda tək dövlətik ki, parlament fraksiyası yoxdur. Azərbaycanda YAP-dan başqa, hakimiyyəti dəstəkləyib-dəstəkləməməsindən asılı olmayaraq, heç bir siyasi təşkilatın nümayəndəsi nəinki komitə sədri, hətta onun müavini səviyyəsində belə, Milli Məclisdə təmsil olunmur. Halbuki, Milli Məclin Daxili Nizamnaməsində birbaşa göstəriş var ki, Azərbaycan Respublikasının parlamenti çoxpartiyalılıq prinsipi əsasında fəaliyyət göstərir. Bu çoxpartiyalılıq heç nədə ifadə olunmur. Alternativ məruzə ilə çıxış edə bilmirsən, bəzən bütün vacib, əhəmiyyətli məsələlərdə çıxışlar 10 dəqiqədən 5 dəqiqəyə endirilir. Əslində isə məsələ əhəmiyyətlidirsə, onun müzakirəsinə daha çox zaman ayrılmalıdır. 5 dəqiqə ərzində nə danışmaq olar? Milli Məclisin alternativ fikrə bu yanaşması dəyişməsə, heç bir demokratik islahat baş tutmayacaq. Mən düşünürəm ki, biz bu sahədə ilk növbədə qanunvericiliyi dəyişməliyik. Onu elə qaydada formalaşdırmalıyıq ki, müxalifət müəyyən sayda parlamentdə təmsil oluna bilsin – Ermənistanda olduğu kimi.

Proporsional seçki sisteminin yenidən tətbiqi də bizim irəli sürdüyümüz siyasi islahatlarından biridir. Fikrimizcə, parlamentdə müxalif qüvvələrlə yanaşı, qadınlar üçün də müəyyən kvota nəzərdə tutulmalıdır. Qadınlar parlamentdə 25-30%-dən az olmayaraq təmsil olunmalı və adları proporsional seçki siyahılarına da bu nisbətdə salınmalıdır. Parlamentdə təmsilçilik üçün müəyyən baraj müəyyənləşdirilməli, bu barajı aşmasalar belə, Milli Məclisdə müxalifət üçün nəzərdə tutulan yerlər ən çox səs toplayan minimum 3 müxalif partiya arasında bölüşdürülməlidir. Tutaq ki, parlamentdə müxalifət üçün ən azı 10% yer nəzərdə tutulacaqsa, həmin yerlər qazandıqları səsə görə müxalif təşkilatlara verilməlidir. Daha çox səs toplayacaqlarsa, sözsüz ki, qazandıqları səsə görə təmsil olunmalıdırlar. Parlamentdə bəzi komitələrin sədrləri, vitse-spikerlərdən biri, büdcəyə nəzarət komitəsinin bir neçə üzvü və onun rəhbəri müxalifət nümayəndələrindən seçilməlidir. Hətta bəzi strateji əhəmiyyətli komitələrdə həmsədrlik institutu yaradılmalı və müxalifətin nümayəndələri də komitəyə eyni səlahiyyətlə rəhbərlik etməlidir. ABŞ-da bu təcrübədən geniş istifadə olunur. Bir çox strateji əhəmiyyətli komitələrin həmsədrlərindən biri demokratlar, digəri isə respublikaçılar arasından seçilir.

Düşünürəm ki, islahatlar dərinləşməlidir.