Vaşinqtonda imzalanmış Ermənistan və ABŞ arasında Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasına siyasi baxış

Rusiyanın strateji müttəfiqi Ermənistan nümayişkaranə şəkildə Amerikanın, Qərbin anti-Rusiya koalisiyasına rəhbərlik edən və Ukraynada Moskvanın məğlubiyyətinə can atan ölkəyə çevrilib.

Co Baydenin prezidentlik müddətinin sonunda Vaşinqtona səfər edərək iki ölkə arasında Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasını imzalamağı bacaran Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan İrəvanın siyasətində mərhələlərin dəyişməsini nümayiş etdirmək üçün nəzərdə tutulan yeni dərin simvolik addım atıb. Bunu tək yox, vəzifəsini tərk edən dövlət katibi Entoni Blinkenlə edib.

Bu saziş İrəvan və Vaşinqtonun əməkdaşlığın yeni səviyyəsinə çatmağa hazır olduğunu bəyan edir və “iqtisadiyyat, təhlükəsizlik, müdafiə, demokratiya, inklüzivlik və insanlar arasında təmaslar kimi sahələrdə əməkdaşlığı genişləndirmək” üçün siyasi bəyannamə kimi görünür.

Bir tərəfdən, sənədin diqqətlə oxunması onu deməyə əsas verir ki, strateji tərəfdaşlıq haqqında sözlərin özündən başqa, orada prinsipial yeni heç nə yoxdur. Axı Ermənistanla Amerika arasında bu məqamların bir çoxu üzrə əməkdaşlıq uzun müddətdir, hətta heç bir Xartiya olmadan da davam edir. Üstəlik, bu, gedən ABŞ administrasiyası ilə razılaşmadır.

Aydındır ki, onun irsinin böyük hissəsi gələn həftədən, ABŞ-ın 47-ci seçilmiş prezidenti Donald Trampın yanvarın 20-də rəsmən səlahiyyətlərinin icrasına başladıqdan sonra köklü şəkildə yenidən qiymətləndiriləcək.

Digər tərəfdən, bu sənədin rəsmi imzalanması mərasimində çıxış edən dövlət katibi Blinkenin rasional ifadəsinə baxmayaraq, bunu “Ermənistan və ABŞ arasında münasibətlərdə təməl nailiyyət” adlandırmasına diqqət yetirməmək mümkün deyil. Müstəqil Ermənistan dövlətinin bütün mövcudluğu ərzində heç vaxt Vaşinqtonda belə bəyanatlar səslənməyib.

Sənədin həyata keçirilməsi üçün tərəflər təhlükəsizlik və müdafiənin həssas sahələri də daxil olmaqla, qarşılıqlı fəaliyyətini genişləndirmək üçün nəzərdə tutulmuş strateji tərəfdaşlıq komissiyasının yaradılması barədə razılığa gəliblər. Eyni zamanda, tərəflər artıq Ermənistanın ABŞ-a dönüşünün sırf ritorika kimi görünməməsi üçün nəzərdə tutulmuş bir sıra razılaşmalar əldə ediblər.

Beləliklə, Vaşinqtonda tərəflər geniş şəkildə “123 sazişi” kimi tanınan nüvə sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş üzrə danışıqlara başlamaq barədə razılığa gəliblər.
Burada problem nədədir?
Xatırladaq ki, ötən ilin avqustunda ABŞ Dövlət Departamenti ABŞ-ın “123 sazişi”ndə nəzərdə tutulduğu kimi, onun xahişi ilə Ermənistana Amerikanın mülki nüvə texnologiyalarına çıxış imkanını öyrəndiyini bildirmişdi. Bu sənəd öz adını Amerika Atom Enerjisi Aktının 123-cü bölməsindən almışdır. O, “millətlər, millətlər qrupları və ya regional müdafiə təşkilatları” ilə yalnız müvafiq sazişin bağlanması şərti ilə əməkdaşlığın mümkünlüyünü nəzərdə tutur, bu müqavilə prezident tərəfindən təsdiqlənir və ABŞ Konqresi tərəfindən ratifikasiya edilir.
Dövlət Departamentinin 2022-ci il üçün məlumatlarına görə, ABŞ 48 ölkə və ərazi ilə belə sazişlər bağlayıb.

Sual yaranır Ermənistan üçün köklü nə dəyişə bilər?

Bu müqaviləyə qoşulsa, Ermənistanda Amerika texnologiyasından istifadə etməklə sovet dövründə tikilmiş atom elektrik stansiyasını əvəz edəcək yeni AES-in layihələndirilməsi və tikintisinə yol aça bilər.

Xatırladaq ki, 2023-cü ilin noyabrında Nikol Paşinyan bəyan etmişdi ki, Ermənistan yeni atom elektrik stansiyası tikmək vəzifəsi ilə üzləşib. Bundan sonra İrəvan Rusiya, ABŞ və Cənubi Koreya ilə hansı təkliflərin daha sərfəli və effektiv olacağını qiymətləndirmək üçün danışıqlara başladı.

Hazırda Ermənistanda 1976 və 1980-ci illərdə istismara verilmiş iki enerji bloku olan bir atom elektrik stansiyası fəaliyyət göstərir. Atom elektrik stansiyası 1989-cu ildə Spitak zəlzələsindən sonra bağlandı, lakin ikinci enerji bloku 1995-ci ildə yenidən işə salındı. Rosatomun köməyi ilə onun modernləşdirilməsi 2021-ci ildə başa çatdırılıb. Mövcud atom elektrik stansiyası blokunun istismar müddəti 2026-cı ilə qədər uzadılıb. Ötən il Rosatom rəhbərinin birinci müavini Kirill Komarov qeyd etmişdi ki, korporasiya Ermənistanın istənilən gücə malik yeni atom elektrik stansiyası ilə bağlı sifarişini yerinə yetirməyə hazırdır.

Nüvə enerjisi elan edilmiş strateji tərəfdaşlığın necə geniş vüsət aldığını göstərən yeganə nümunə deyil. Ararat Mirzoyanın Vaşinqtona səfəri zamanı ikitərəfli təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığı gücləndirmək üçün yaxın həftələrdə ABŞ Gömrük və Sərhəd Mühafizə Xidmətinin bir qrup əməkdaşının Ermənistana səfəri barədə razılıq əldə olunub. ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenin Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının rəsmi imzalanma mərasimində bildirdiyi kimi, ABŞ gömrük və sərhədçilərinin Ermənistana planlaşdırılan səfərinin məqsədi “sərhəd təhlükəsizliyini təmin etmək potensialını artırmaq, təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığı gücləndirmək və Eagle Partner kimi təlimlər keçirməklə Ermənistanın sülhməramlı potensialını genişləndirməkdir." .
Ancaq bu hamısı deyil. Ararat Mirzoyanın Vaşinqtona səfəri zamanı ikili təyinatlı malların ixracına nəzarət üzrə işçi qrupunun yaradılması barədə razılıq əldə olunub.

Və nəhayət, Ermənistan və ABŞ kənd təsərrüfatı məhsulları ticarətinin inkişafına töhfə verən sahələrdə əməkdaşlıq imkanlarını araşdırmaq niyyətindədir. Dənizə çıxışın olmaması və Ermənistanın dünya ticarət bazarlarına çıxışının məhdudluğu ilə bağlı problemləri nəzərə alaraq, tərəflər Ermənistanın daha geniş regional nəqliyyat şəbəkələrinə inteqrasiyası üçün əməkdaşlığı dərinləşdirmək niyyətindədirlər.

Beləliklə, bütün bu faktları bir araya gətirsək, belə çıxır ki, Vaşinqtonla İrəvan arasında strateji tərəfdaşlıq artıq sadəcə ritorika deyil. Bu, bu günün və sabahın yeni reallığıdır. Ararat Mirzoyanın Vaşinqtona səfərindən sonra bəyan etdiyi kimi, “Ermənistan-Amerika münasibətləri elə səviyyəyə çatıb ki, onların strateji tərəfdaşlığa çevrilməsi nəinki məqsədəuyğundur, həm də çətin geosiyasi vəziyyətdə oriyentasiya üçün zəruridir”.

Cənubi Qafqazdakı vəziyyətlə bağlı Ararat Mirzoyan bəyan edib ki, “Ermənistan regionda sabit və davamlı sülhün əldə edilməsinə verdiyi töhfəyə görə ABŞ-a minnətdardır”.

Bu bəyanat, açıq desək, müəmmalıdır - ABŞ-ın Qafqazda sülhün bərqərar olmasına hansı töhfəsindən bəhs etdiyimizi anlamaq mümkün deyil.

Bu, açıq-aydın Moskva və Bakıya meydan oxuyaraq deyilib.

Yerevan və Vaşinqton münasibətləri strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırmaq qərarına hələ bu ilin iyununda iki ölkə hökumətlərinin erməni-amerikan strateji dialoq görüşünün yekunlarına əsasən gəliblər.

Bundan sonra Nikol Paşinyan iyulun 4-də qeyd olunan ABŞ-ın Müstəqillik Günü münasibətilə prezident Baydenə ünvanladığı təbrik məktubunda prezidentlik müddəti başa çatana qədər sənədin imzalanması ilə bağlı işləri başa çatdırmağa hazır olduğunu təsdiqləyib.

“Amerika Birləşmiş Ştatlarının yaradılmasının əsasını təşkil edən ümumbəşəri azadlıq, ədalət və demokratiya dəyərləri, eləcə də ideyalar. İstiqlal Bəyannaməsində öz əksini tapmışdır. Nikol Paşinyan Co Baydenə yazıb: “Dünyada ilham və dəstək mənbəyi olmağa davam edin”.

İrəvanla müttəfiqlik münasibətlərini saxlayan Moskvada Ermənistanla ABŞ arasında Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyası vurğulanan təmkinlə şərh edilib.

Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskovun dediyi kimi, “bu, bizim erməni dostlarımızın tamamilə suveren hüququdur”. Onun sözlərinə görə, Moskva Ermənistanla münasibətləri yüksək qiymətləndirir və onu daha da inkişaf etdirmək niyyətindədir. Bununla belə, o, İrəvanı inteqrasiya prosesləri çərçivəsində, o cümlədən Aİİ daxilində qarşılıqlı fəaliyyəti saxlamağa çağırıb.

Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov 2024-cü ildə Rusiya diplomatiyasının yekunlarına dair keçirdiyi mətbuat konfransında ABŞ və Ermənistan arasında Strateji Tərəfdaşlıq haqqında Xartiya ilə bağlı “iki dövlətin suveren qərarı” tezisini təkrarlayıb. Bununla belə, o, İrəvanı hər cür birbaşa tənqid etməkdən qaçaraq, Ermənistan hökumətinə qonşu ölkələrlə problemlərini həll etməyi, dəstək üçün ABŞ və Aİ-yə müraciət etməməyi tövsiyə edib. Onun sözlərinə görə, “biz istər-istəməz Rusiya, Azərbaycan, Türkiyə və İranın indi danışdıqları məsələyə, yəni region dövlətlərinin yaxın qonşuları ilə problemlərini həll etməli olduğuna gələcəyik”.

Ümumiyyətlə, prezident Baydenin gedişinə bir neçə gün qalmış ABŞ-la Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasını imzalayan Ermənistan, rəhbərliyinə görə, son anda yola düşən qatara minib və bu anı aparıcı dünya dövlətləri ilə münasibətlərdə özünün tarixi nailiyyəti hesab edir. Amma Ermənistanın onu Rusiyadan və regiondan uzaqlaşdıran yox, başqa qatara mindiyini söyləmək üçün bütün əsaslar var, burada problemlərin əslində onun olmayan xaricdəki dostları ilə deyil, qonşuları ilə həll edilməsi lazımdır.