Psixoloq cari hadisələr üçün yaddaşın pozulmasını demansın ilk əlaməti adlandırıb



— Bizim bilavasitə əzbərləmənin həcmi barədə heç bir fikrin varmı?

— İnsan 7 plus və ya mənfi 2 element adlanan beşdən doqquz şifahi stimulu eyni vaxtda yadda saxlamaq və iş yaddaşında müəyyən müddət saxlamaq qabiliyyətinə malikdir.
Yeni stimullar dəfələrlə öyrənildikdə yaddaşın həcmi artır.
Bir müddətdən sonra insan xatırladığını, məsələn, iki saatdan sonra və ya bir həftədən sonra yeniləyə bilər. Buna gecikmiş oxutma deyilir. Bu halda gecikmiş reproduksiyanın həcmi dərhal yadda saxlama həcmindən az ola bilər. Bunlar patoloji deyil, ümumi psixologiyada yaddaşın eksperimental tədqiqatlarında yaxşı öyrənilmiş olduqca normal nümunələrdir.

— İnsanlar hansı növ qazanılmış yaddaş pozğunluqlarını yaşaya bilər?

— Yaddaş çox həssas funksiyadır, yəni insanın vəziyyətində baş verən hər hansı dəyişikliyə çox həssas bir funksiyadır. Məsələn, soyuqdəymə, qızdırma və s. zamanı yeni bir şey xatırlamağa çalışsanız, bu, bədənin normal funksional vəziyyətindən daha çətin olacaq.
Yaddaş insan beyninin müxtəlif xəstəlikləri zamanı pozula bilər: travmatik beyin zədəsi, damar xəstəlikləri, şişlər, neyrodegenerativ xəstəliklər və s.

— Demansda psixi pozğunluqların hansı əlamətləri müşahidə olunur?

— Gec yaşlı demensiya ilə praksisin, optik-məkan fəaliyyətinin, nitqin, düşüncənin, davranışın və yaddaşın pozulmasının müxtəlif simptomları müşahidə olunur. Demansın müxtəlif formalarında yaddaş fərqli şəkildə təsirlənir, lakin yaddaş həmişə təsirlənir.

Məsələn, beyində neyrodegenerativ prosesin diffuz xarakter daşıdığı Alzheimer xəstəliyində xəstələrdə xəstəliyin başlanğıcında cari hadisələr üçün yaddaş pozulur.
Xəstə dünən baş verənləri yaxşı xatırlamır. Xəstə beş və ya 10 il əvvəl baş verənləri xatırlamaqda çətinlik çəkəndə keçmiş üçün yaddaşın pozulması getdikcə artır. Məsələn, xəstə tam olaraq neçə yaşında olduğunu xatırlamır. Yerdə və zamanda oriyentasiya pozula bilər. Harada olduğumuzu soruşduqda xəstə hazırda klinikada olmasına baxmayaraq evdə olduğunu deyir.

— Koqnitiv pozğunluq hansı xəstəliklərdə müşayiət olunan simptom kimi baş verə bilər?

— Müxtəlif beyin xəstəliklərində koqnitiv funksiyanın azalması baş verə bilər. Məsələn, arterial hipertenziya ilə, travmatik beyin zədəsi ilə və s. Beyinə kifayət qədər qan tədarükü ilə nəticələnməyən serebrovaskulyar xəstəliklər (insult, işemiya, hipertoniya, ateroskleroz) neyrodegenerativ demensiyalardan əlavə, idrak qabiliyyətinin azalmasının ümumi səbəbidir. Alkoqoldan sui-istifadə və narkotik istifadəsi də idrak proseslərinin azalmasına səbəb olur. Fiziki sağlamlığınıza nəzarət etmək, qeyri-rəsmi tibbi müayinədən keçmək, təzyiqinizi, qan şəkərinizin səviyyəsini və s.

— Demansın ilk əlamətlərindən danışırıqsa, onların arasında hansılar var?

— İlk əlamətlərdən biri gündəlik həyata və işə mane olan cari hadisələr haqqında unutqanlığın artmasıdır. Yaxın insanlar davranış və xarakterdəki dəyişiklikləri, nitq problemlərini, yeni və bəzən tanış yerləri gəzməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Vurğulamaq istərdim ki, bu simptomların bəziləri, o cümlədən əvvəllər haqqında danışdığımız yaddaş xüsusiyyətləri əhval-ruhiyyənin və depressiyanın azalmasının nəticəsi ola bilər. Belə hallarda xəstəliyə düzgün diaqnoz qoymaq və müalicə etmək üçün mütəxəssislərə müraciət etmək lazımdır.

— Demansla yanaşı, yüngül idrakın zəifləməsi sindromu da var. Necə xarakterizə olunur?

“Həqiqətən də, gec yaşda olan insanlar, yaşlı insanların özləri və yaxınları tərəfindən qeyd olunan yüngül yaddaş pozğunluqları və yeni bacarıqların mənimsənilməsində çətinliklərin müşahidə olunduğu mülayim koqnitiv geriləmə sindromu ilə qarşılaşa bilərlər. Məsələn, yeni paltaryuyan maşının istifadəsini mənimsəmək əvvəlkindən daha çətindir və yeni qadcetlərdən istifadə zamanı çətinliklər yaranır. Belə qocanın kliniki-psixoloji müayinəsi zamanı yeni şeyləri yadda saxlamaqda bir qədər azalma, diqqəti toplamaqda çətinlik, yorğunluq müşahidə oluna bilər.

— Hər birimiz yaddaşla bağlı problemlər yaşaya bilərik, amma bunun artıq patoloji hal aldığını necə başa düşmək olar?

“Çox vaxt yaşlı insanlar öz idrak qabiliyyətlərinin aşağı düşdüyünü hiss etmirlər, ona görə də gənc qohumların diqqətli olması son dərəcə vacibdir. Yaşlı bir insanın mnestik-intellektual imkanlarının pisləşməsi riskini azaltmaq üçün mütəxəssislərlə erkən əlaqə vacibdir.

— Rəqəmsal demensiya kimi bir şey də var. Qadcetlər həqiqətən idrakın azalmasına səbəb ola bilərmi?

"Düşünmürəm ki, bunu demans adlandırmaq olar." Biz rəqəmsal əsrdə yaşayırıq, məlumatları yadda saxlamağa ehtiyac olmadan tez əldə etməyimizə kömək edən qadcetlərimiz var. Problem ondadır ki, insanlar öz yaddaşlarını daha az aktivləşdirirlər. Bəzi araşdırmalar göstərir ki, indiki ibtidai məktəb şagirdləri 50 il əvvəl yaşamış həmyaşıdlarına nisbətən bir qədər pis şifahi yaddaşa malikdirlər.

Bir insan idrak funksiyalarının bir hissəsini maşına köçürməyə davam edərsə, zəifləyə biləcəyi təhlükəsi var.
Hər şeydə nə vaxt dayanacağını bilmək lazımdır. Rəqəmsallar, şübhəsiz ki, bir insanın həyatının bir çox aspektlərini yaxşılaşdırır. Ancaq öz fəaliyyətinizi tamamilə maşına köçürməmək vacibdir. Beynimiz aktiv işləməlidir. İnsanın zehni qabiliyyətləri yalnız öz aktiv fəaliyyətində həyata keçirilir. Bir şeyi yaxşı xatırlaya biləcəyimizi düşünmək və əslində xatırlamaq iki fərqli şeydir. İstənilən psixoloji reabilitasiyanın ən vacib prinsiplərindən biri də xəstənin öz fəaliyyətidir.

— İntellektual tənəzzülü hansısa yolla geri qaytarmaq mümkündürmü?

— Söhbət gec demensiyadan gedirsə, o zaman xəstəyə köklü şəkildə kömək etmək çox çətindir. Demansın müalicəsi hələ yoxdur. Eyni zamanda, demanslı xəstələrin koqnitiv stimullaşdırılması (idrak təlimi) mütəxəssislərin xəstələrlə kompleks klinik və psixoloji işinin çox vacib hissəsidir.

— Bəs koqnitiv təlimlər hansılardır?

— Demanslı xəstələr üçün onların imkanlarını qorumağa yönəlmiş koqnitiv stimullaşdırma proqramları hazırlanmışdır. Bu proqramlar fərdi və ya qrup şəklində aparılır və stimullaşdırmağa yönəlib: qavrayışın, nitqin, yazının, hesablamanın, yaddaşın, təfəkkürün aktivləşdirilməsi və s. Yüngül koqnitiv geriləməsi olan xəstələr üçün Moskvada ambulator mərkəzlər yaradılıb - “Yaddaş klinikaları” , burada proqramlar çox uğurla neyroreabilitasiya aparılır.

Bütün gec yaşlı insanlar üçün nitqdən fəal istifadə etmək, əl ilə yazmaq, ucadan oxumaq, yeni bir şey öyrənmək (yeni bacarıqlar), məsələn, yeni bir dil öyrənmək çox faydalıdır.

Bütün bu zehni fəaliyyət növləri qocalmış insanın idrak funksiyalarına və bütün zehni fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir. Məsələn, fortepianoda ifa etməyi öyrənməyin böyüklərdə idrak qabiliyyətlərini yaxşılaşdırmağa kömək etdiyinə dair sübutlar var. Əsas odur ki, istədiyinizi edin.
Tanınmış texnikalardan istifadə etmək olar. Beləliklə, Fibonaççi texnikası var ki, özünüzə ədədi ardıcıllığı söyləməyi əhatə edir, burada hər yeni nömrə əvvəlkilərin cəmidir. Pifaqor texnikası da təsirlidir. Axşam saatlarında gün ərzində baş verən bütün hadisələri ətraflı şəkildə və onların ardıcıllığını pozmadan xatırlamaq lazımdır. Başqa bir məşq assosiativ üsuldur, yəni əlifbanın hər hərfi üçün mümkün qədər çox söz tapmaqdır. Aivazovskinin üsulu da var - bir neçə dəqiqə mənzərəyə və ya interyerə baxmaq lazımdır, sonra gözlərini yumub yaddaşda canlandırmaq lazımdır.

— Bəzi psixoloqlar tanış hərəkətləri yeni üsulla etməyi məsləhət görürlər, məsələn, dişlərinizi sağ əlinizlə deyil, sol əlinizlə fırçalayın. Bu beyinə kömək etməlidirmi?

- Bilirsiniz, insan ümumiyyətlə dəyişməyə ehtiyac duyur. Bəli, hətta dişlərinizi sol əlinizlə fırçalamaq da faydalı ola bilər. Vurğulamaq lazımdır ki, hər şey asan olmayanda, bir az çətin olanda yüklə nəsə etmək faydalıdır. Çətinliklərin aradan qaldırılması inkişafla bağlıdır. Və yadda saxlamaq lazımdır ki, idrak təlimi kifayət qədər müntəzəm olmalıdır.

— Bəslənmənin və ya dərmanların, köməyi ilə koqnitiv vəziyyəti müstəqil şəkildə yaxşılaşdırmaq mümkündürmü?

— Bir çox araşdırmalar göstərir ki, Aralıq dənizi pəhrizi beyin də daxil olmaqla sağlamlığı qorumağa kömək edir. Gündə ən azı 5 porsiya meyvə və tərəvəz, balıq və dənli bitkilərin müntəzəm istehlakını nəzərdə tutur. Böyük miqdarda qırmızı ət yemək tövsiyə edilmir, lakin pəhriz B12 vitamini, sink və dəmir tərkibinə görə onu tamamilə istisna etmir. Siz həmçinin şirniyyatları məhdudlaşdırmalı və tez-tez artıq şəkər və natrium ehtiva edən işlənmiş qidalardan çəkinməlisiniz.

Əgər dərmanlardan danışırıqsa, o zaman dərmanlar həkim tərəfindən təyin olunmalıdır. Mənim mövqeyim belədir: bədənə bu cür "girişlər" ilə məşğul olmağa ehtiyac yoxdur.

Əlbəttə ki, onlar tez-tez koqnitiv gücləndiricilər kimi təqdim olunur, lakin biz tənqidi olmalıyıq. Özünüzü yaxşı hiss edirsinizsə, onları götürməyə ehtiyac yoxdur.
Hər hansı bir probleminiz varsa, bir mütəxəssislə məsləhətləşin.
Tərcümə etdi: Elnurə Abuşova