Qazi Mustafa Kamal Paşa hələ sağlığında Türkiyənin müstəqilliyinin,
Cümhuriyyətin atası hesab olunurdu. Türkiyə tarixində oynadığı
əhəmiyyətli rola görə 1928-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin
xüsusi qərarı ilə Mustafa Kamala “Baş müəllim” dərəcəsi, 1934-cü ildə
isə rəsmən "Atatürk" soyadı verilib. Allahın türk xalqına xilaskar kimi
göndərdiyi Atatürk 1938-ci il noyabrın 10-da dünyaya vida edəndən
sonra bütün əməlləri, varlığı, həyatı ilə əbədi yaşamaq, ölümsüzlük
haqqı qazandı. Təsadüfi deyil ki, BMT-nin mədəniyyət, elm və təhsil
sahəsi üzrə ixtisaslaşmış təşkilatı olan UNESCO tərəfindən 1981-ci il
"Atatürk ili" elan olunmuşdu. 3 il əvvəl isə türk alimləri kəşf etiyi
Yupiterə bənzəyən yeni planetə “Atatürk” adını verməyi qərara aldılar.
“Nə mutlu türküm deyənə” sözlərinin müəllifi olan Atatürk haqqında
dörd yüzə yaxın əsər yazılıb. Kitablar bu tarixi şəxsiyyətin insan olaraq
necə biri olduğunu çox yaxşı izah edirlər. Bu kitablarda Atatürkün
xarakteri, nikbinliyi, zarafatları, qəribəliyi, hazırcavab olması və sair
keyfiyyətlərindən bəhs olunur.
2001-ci ildən Atatürkə, Türkiyəyə və türk dünyasına ehtiram əlaməti
olaraq Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi fəaliyyətə bşlamışdır. Mərkəzdə
Atatürk irsinin öyrənilməsi və təbliği ilə yanaşı, türk dünyasının tarixi,
mədəniyyəti və bu sferaya daxil ola biləcək digər məsələlər araşdırılır və
nəşr olunur. Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi və ilk prezidenti Mustafa
Kamal Atatürklə bağlı nəşr olunan kitab və sənədli materiallardan bəzi
faktların maraqlı olduğunu nəzərə alıb qəzetimizin oxucularına təqdim
edirik.
Haqqında yazılanlara görə, Atatürkün minlərlə kitabı olub, amma Rəşad
Nuri Güntəkinin “Çalıquşu” əsərini həyatı boyunca, hətta cəbhədə belə
başucundan ayırmayıb. Hər gün kitabın təsadüfi bir səhifəsini açar və bir
neçə səhifə oxuyarmış... Ən çox sevdiyi rəqs vals olub. Klassik
musiqilərdən əlavə, Anadolu melodiyalarını da dinləməyi sevirmiş.
Yaltaqlığa nifrət edirdi, şit, bayağı tərifləri xoşlamırdı. “Atatürkün
xidmətçisi idim” adlı bir kitabda yazıldığına görə, Atatürk yuxunu çox sevməzmiş. Həyatı cəbhələrdə keçən bir komandir olaraq yatmağa çox
fürsət tapa da bilməmişdi. Müharibələr zamanı qısa müddət yatar, yəni
paltarları ilə səyyar çarpayıya uzanar, eləcə bir neçə saat yatmağa səy
edərmiş. Dövlət başçısı olunca yaxınlarından bir neçə adam “artıq indi
yatmalısınız” deyə məsləhət görüncə, “xeyr, əsas böyük müharibə indi
başlayır, müasir sivilizasiya səviyyəsinə çatmağımız üçün gecə-gündüz
çalışmalıyıq”, - deyə etiraz edərmiş.
Atatürk çox yaxşı geyinər, geyindiyi hər şeyi özü seçərmiş.
Ayaqqabılarını Sirkəçidəki “Qızıl Çəkmə”yə və Bəyoğlundakı Nuru
Ustaya tikdirərmiş.
...Çanaqqala qələbəsi ilə məşhurlaşan gənc Mustafa Kamal həmin
illərdə axırıncı Osmanlı hökmdarı Sultan Vahidəddinin kiçik qızı Səhibə
Sultana evlilik təklifi edib. Səbihə Sultan isə öz əmisi oğlunu sevirdi.
Buna görə də illər sonra Türkiyə Cümhuriyyətinin əsasını qoyacaq
Atatürklə şahzadənin icdivacı baş tutmayıb.
Sakarya vuruşmasından çətin qalibiyyətlə qayıdan Mustafa Kamal Paşa
Türkiyə Böyük Millət Məclisində hesabat xarakterli çıxış edir,
problemləri və qarşıdakı çətinlikləri göstərir. Əsas diqqət də ərzaq və
maddi təminatın çatışmazlığına yönəldir. Sakaryada əsgərlərin və
düşmənlərin qida çatışmazlığını diqqətə çatdırır. Amma buna
baxmayaraq o, qalib gəlmişdi, müvəffəqiyyətinə görə "Qazi" adını almış
və marşallığa yüksəlmişdir. Məhz bu səbəbdən Məclisə bir rəssam
Atatürkə ehtiram nişanəsi olaraq çəkdiyi tablonu təqdim edir. Tablo
Sakarya müharibəsini özündə əks etdirirdi və Atatürk cüssəli, kök bir
atın üzərində əzəmətli şəkildə təsvir olunmuşdu. Rəsm əsəri gözəl
olduğundan salondakılar onu alqışlayır. Lakin Atatürk qəfildən rəssama
deyir: “Bunu başqa kimsə görüb? Rəssam “xeyr” deyəndə əlavə edir: -
Onda lütfən başqa heç kəsə göstərmə. Rəssam tutulur, nə deyəcəyini
bilmir. Atatürk əlavə edir ki, rəsm kimi gözəl sənət əsəridir. Amma
burada at çox yaxşı , bəslənmiş, həmçinin mən də çox gümrah və tox
görünürəm. Amma vallahi, belə deyildi. Sakaryada atlar bir dəri, bir
sümük, bizlər isə az qala çöpə dönən birisi idik. Bilirsənmi bu nə
deməkdir? Səhvini anlayan rəssam deyir:- Bu rəsm Sakarya vuruşmasının dəyərini aşağı salan bir əsərdir. Atatürk isə bu sözlərə
yalnız gülümsəyir və rəssamın əlini sıxır.
Günlərin bir günü türk kəndlisinin qəzet kağızına bükülmüş siqareti
çəkərkən əli yanır və “Aparın bunu, özü çəksin” deyərək Atatürkün
ünvanına söyür. Məhkəməyə çıxarılan kəndli haqda Atatürkə məlumat
verəndə: “Onu məhkəməyə aparmaqdansa, normal bir siqaret
verərdiniz, çəkərdi”, - deyib.
Türkiyədə milli azadlıq hərəkatının başlanğıcında 1919-cu il dekabr
ayının 18-də Atatürk Ərzurum və Sivas konqreslərindən sonra Sivasdan
Ankaraya yola düşür, ertəsi gün o, Kayseriyə gəlir və Hacı Bəktaşi Vəli
pirinə getməyi qərara alır. Çünki Qızılbaş və Bəktaşilərin Orta
Anadoluda nüfuzu çox böyük idi. Dekabr ayının 23-24-də Atatürk
qızılbaşların Çələbici Cəmaləddin əfəndi və Hacı Bəktaşi Vəli pirinin
Dədə vəzifəsini yerinə yetirən Salih Niyazi Baba ilə görüşmüşdür. Bu
görüşün nəticəsində Qızılbaşlar milli mübarizədə müştərək hərəkət
edəcəklərinə söz vermişdilər. 1920-ci il aprel ayının 23-də Böyük Millət
Məclisi açıldığında Çələbi Cəmaləddin əfəndi Qırşehirdən millət vəkili
seçilmiş və eyni zamanda, Məclisin sədr müavini olmuşdur.
Dövlət başçısı seçilən Mustafa Kamal dəniz nəqliyyatı ilə Türkiyənin bir
sıra ərazilərinə səfərlər edir. Sahilboyu vilayətlərin birinə də su
nəqliyyatı ilə gedən Atatürk sahilə çatarkən sürətli addımladığı üçün
azacıq səmtini itirir, lakin barmaqlarını sahil qumuna batıraraq özünü
yıxılmaqdan qoruyur. Tez qarşısına qaçıb, bulaşmış əllərini təmizləmək
üçün ona yardım etmək istəyirlər. Amma Atatürk bir müddət
barmaqlarına baxır və onlara belə cavab verir: -Bu mənim torpağımdır.
O məni heç vaxt kirlətməz!
Getdiyi şəhər və ya kəndlərdə onun üçün qurban kəsilən heyvanlara
baxa bilməzdi. Belə vəziyyətdə ya üzünü çevirər, ya da qurbanın
kəsilməsinə icazə vermirdi. Cəbhələrdə düşmənlə qarşı-qarşıya döyüşən
biri olaraq ən maraqlı xüsusiyyəti döyüş meydanı xaricində qan görəndə
halı pisləşirmiş.
Bir dəfə Atatürk Çankayada keçirilən toplantıya tələsirmiş. Sürücüyə də
bildirir ki, mümkün olduğu qədər onu iclas olacaq yerə tez çatdırsın,
çünki xeyli qonaqlar onu gözləyirdi. Amma keçdiyi yerlərin birində xalq onu böyük izdihamla qarşılayır. Atatürk maşından düşərək qısa
müddətli onlara əl edir, hal-əhval tutur. Vaxtın azlığını əsas gətirərək
maşına oturmaq istəyir. Elə bu zaman balaca uşaq ağlamağını eşidir.
Baxıb görür ki, anasının qucağında toppuş bir uşaq əllərini ona uzadaraq
ağlayır. Atatürk ona yaxınlaşıb qucağına alır və yanağından öpür. Uşaq
da əllərini maşına doğru uzadır və təkid edib ağlayır. Anası da utana -
utana Atatürkə deyir ki, uşağın istədiyi maşındır. Bir söz deməyən
Atatürk uşaqla bərabər maşına oturur və onu gəzdirir. İclasa
gecikməsinə baxmayaraq uşağı gətirib şəxsən özü anasına təhvil verir.
Anası üzürxahlıq edəndə isə o, bu cavabı verir: - Mən Türkiyənin
sabahını gəzdirdim. Bu sabah hər şeydən və hər kəsdən önəmlidir.
Türkiyəli yazıçı-publisisti İsmət Bozdağın "Lətifə xanım. Atatürkün həyat
yoldaşı" kitabı Atatürkün şəxsi həyatı haqqında müəyyən təsəvvür
yarada bilir. Oxucu üçün məşhur tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı bütün
soraqlar, xüsusilə də onların ailə həyatı son dərəcə maraqlıdır. Türk
ailəçiliyinin dünyaya örnək olası cəhətlərinin görünməsi, bilinməsi
baxımından kitabda əhəmiyyətli məqamlar var. Olduqca maraqlı
çalarlarda ailə həyatı təsvir olunan Atatürkün xarakterinə güzəşt prinsiri
tamamilə yaddır. Hiss olunur ki, özünəməxsus bir aqibət yaşayan
Atatürk uzun illər ərzində onu bütünlüklə anlaya biləcək ömür-gün
yoldaşı axtarır. Lətifə xanımla evlənərkən haradasa zənn edir ki,
axtardığı qadın obrazını Lətifənin timsalında tapıb, ancaq az sonra
anlayır ki, Lətifə ilə evlənməkdə səhv edibmiş. Bu da təbiidir: Atatürk
kimi bir şəxsiyyətin qadını olmaq çox çətin idi...
Tarixi şəxsiyyətlər haqqında bəzən həqiqəti əks etdirməyən əfsanələr
də dolaşır. Atatürk haqqında bir əfsanələr var. O, İsmet İnönü ilə yaxın
dost, silahdaş idi. Günlərini bir yerində keçirirdilər. Bir dəfə süfrə
başında mübahisələri düşür, İsmət Paşa deyir ki, bu boyda ölkəni bir
sərxoş idarə edir. Bu söz Atatürkün acığına gəlir və deyir ki, yadından
çıxartma, bu sərxoş səni baş nazir qoyub. Səhəri günü isə İsmət İnönünü
vəzifədən azad edir, Cəlal Bəyarı baş nazir qoyur. İsmət Paşa da
prezident olandan sonra düz hakimiyyətdən gedənə qədər Atatürkün
xatirəsinə Anıtqəbiri tikilməsinə icazə vermir. Pulların üzərində
Atatürkün şəkillərini yığışdırır, heykəllərini qadağan edir. 1953-cü ildə Cəlal Bayar prezident olur və Anıtqəbirin tikintisi davam etdirilir.
Ankaranın ən uca yerində qərar tutan Anıtqəbir kompleksi tamaşaçını
Türkiyənin sözün əsl mənasında yox olmaqdan qurtarmış böyük
Atatürkə bir daha insani sayğı üstə kökləyir. Atatürkün nəşi movzoleyin
əsas qatında torpağa tapşırılıb. Məzar evinin ortasında qırmızı mərmər
sənduqə mövcuddur. Sənduqənin çevrəsində bütün türk ellərindən,
Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətindən və Azərbaycandan göndərilən
torpaqların olduğu bürünc vazalar diqqəti cəlb edir. Anıtqəbir
kompleksində habelə Türkiyə Cümhuriyyətinin ikinci prezidenti və Qərb
Cəbhəsinin komandanı İsmət İnönünün simvolik büstü yerləşir.
Atatürk haqqında yazımıza onun ölkəmizlə bağlı söylədiyi bu fikirlərlə
yekun vururuq: "Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim
kədərimizdir. Azərbaycan bizim qardaşımızdır. Heç nəyə baxmayaraq
ona yardım etmək borcumuzdur." Mustafa Kamal Atatürk bu sözləri
1921-ci ildə Azərbaycanın Türkiyədəki təmsilçisi İbrahim Əbilovun
etibarnaməsini qəbul edərkən demişdir. Bu, Atatürkün Azərbaycan
haqqında işlətdiyi ən məşhur fikirlərindən biridir.

Nurəddin MUĞANLI