Bölgələrdə yaşayan əhalinin rəqəmsal dünya barədə təsəvvürləri tik-tok-dan ibarətdir desəm, təəssüf ki, yanılmaram. Uşaqdan-böyüyə qədər hər kəs əlində olan mobil telefondan nəinki maarifləndirmə, yaxud rəqəmsal xidmətlərin bizə yaratdığı imkanlardan istifadə etmir, heç bu barədə eşitmək istəmir. Təsəvvür edirsiz, adi bir sənəd arxasınca kəndlərdən min əziyyətlə rayon mərkəzlərinə gələn vətəndaşlar xidmətlərin onlara bir klik qədər yaxın olmasından xəbərsizdir. Bəlkə də Qanunvericiliyin qüvvəyə minməməsi səbəbindən bəzi idarələrin portaldan çap edilmiş sənədə möhür istəməsi də vətəndaşlarda inamsızlığın yaranmasında bilavasitə günahkardı. Fikrimcə rəqəmsal xidmətə keçən bütün qurumlar treninqlər təşkil etməli, regoinlarda yaşayan əhali maarifləndirilməlidir. Adambaşına düşən mobil telefon sayına görə ölkəmizin sıralaması o qədər də aşağı göstəricidə deyil, bu, o deməkdir ki, maariflənmə nə qədər çox olarsa, bir o qədər region əhalisi vaxtına, puluna qənaət etmiş olacaq. Maraq üçün dünya ölkələrinin bölgələrdə rəqəmsallaşmada uçurum və onun aradan qaldırılması yolarına baxdım, müsabiqə yazısı üçün gəldiyim nəticəni məqaləmdə paylaşmaq qərarını verdim.
Araşdırmanın məqsədi qida sektorunun əsasını təşkil edın kənd təsərrüfatında dərinləşən rəqəmsal uçurumun əsas səbəblərini və onun aradan qaldırılması yollarını müəyyən etməkdir. Müəlliflərin istifadə etdiyi sosial-iqtisadi proseslərin kompleks təhlili metodologiyası rəqəmsallaşma şəraitində dünya əhalisinin ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsi proseslərində ən çox “qırılma” nöqtələrinin formalaşdığı yerləri müəyyən etməyə imkan verir. Müxtəlif qida sistemlərində rəqəmsal bərabərsizliyin təzahürü ayrı-ayrı ölkələrdə və təsərrüfat subyektləri qrupları arasında rəqəmsallaşma proseslərinin çoxsürətli xarakterinə əsaslanır ki, bu da rəqabət üçün yeni şərait yaradır və müvafiq olaraq bazarda yeni balans yaradır. Belə qənaətə gəlinir ki, dünyanın qida sistemlərində rəqəmsal uçurum təkcə bazar deyil, həm də açıq şəkildə ifadə olunmuş sosial aspektlərə malikdir, çünki ərzaq məhsullarının azalması və ya itirilməsi səbəbindən ərzaq məhsullarının iqtisadi əlçatanlığı baxımından ərzaq təhlükəsizliyi problemini daha da kəskinləşdirir.
Təbii ki, bölgələrdə rəqəmsallaşma kontekstində iş yerlərinin itirilməsi də qaçılmazdır, kənd əhalisinin gəlirlərinin azalması ilə yanaşı, rəqəmsal ekosistemlərdə işləmək üçün yeni risklər yarada bilər. Bu vəziyyət 2030-cu ilə qədər Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə (DİM) nail olmağı çətinləşdirir. Qida sektorunun dövlət tənzimlənməsinin rəqəmsal uçurumun aradan qaldırılması probleminə təsiri birmənalı deyil.
Qida rəqəmsal uçurumunun riskləri və çətinlikləri
Texnoloji transformasiyalar təkcə müsbət təsirlər deyil, həm də rəqəmsal uçurumla bağlı risklər gətirir. Elmi ədəbiyyatda onlar ilk növbədə məşğulluğun xarakterinin dəyişməsi ilə əlaqələndirilir. “Avtomatlaşdırma riski”, yəni əlaqəli avadanlıqların istifadəsi ilə iş yerlərinin boşaldılması, gündəlik işlərin nisbətinin yüksək olduğu sahələr üçün ən böyük əhəmiyyət kəsb edir (Susskind, 2021, s. 136). Yaşayış yerinə və cəmiyyətə bağlılıq nəticəsində iş görmək bacarıqlarının uyğunsuzluğu gücləndikdə “rəqəmsal tələ” yaranır.
Təbii ki, geniş torpaq ehtiyatına malik və əhalinin sıxlığı az olan regionlarda insan əməyindən istifadənin minimuma endirilməsi mövzusu problem yaratmır, əksinə, bu vektor aydın ifadə olunan üstünlüklər yaradır.
Risklərin digər qrupu istehsal prosesləri zamanı insanların təhlükəsizliyi problemi ilə təmsil olunur - tarlalarda pilotsuz nəqliyyat vasitələri və robotların istifadəsi, ağıllı təsərrüfatlarda və emal müəssisələrində avtomatlaşdırılmış və robotlaşdırılmış proseslər. Belə istehsal proseslərinin tənzimlənməsi qaydalarının tezliklə qəbul edilməsinin zəruriliyi göz qabağındadır, lakin onların işlənib hazırlanması ilə həyata keçirilməsi arasında hələ də zaman gecikməsi mövcuddur ki, bu da sahibkarlıq subyektləri ilə cəmiyyət arasında gərginlik yaradır.
Rəqəmsal uçurum problemləri pandemiya ilə daha da kəskinləşib və onun ikili təsiri müəyyən sahələrdə müxtəlif formalarda özünü göstərir. Ümumilikdə cəmiyyətdə, xüsusən də şəhər mühitində, bir tərəfdən rəqəmsal bacarıqları olmayan insanların fəaliyyətinin çətinləşməsi, digər tərəfdən isə rəqəmsal savadlarını genişləndirmək istəyi müşahidə oluna bilər. O zaman bu proses aqrar sektorun xüsusiyyətlərinə görə o qədər də uyğun getmir. Şəhər və kənd tiplərinin rəqəmsal ekosistemləri müxtəlif inkişaf səviyyələrini göstərdikcə, həmçinin urbanizasiya və qloballaşma rəqəmsal savadlı kənd əhalisinin başqa ərazilərə axınını artırdığından, rəqəmsallaşmanın faydalarına çıxışda bərabərsizliklərin genişlənməsi riskləri də artır.
Pandemiya zamanı fermerlərin və kiçik ərzaq müəssisələrinin fiziki hərəkətliliyinin azalması bazar tapmaq və resurslar əldə etmək üçün dağıdıcı oldu.
Rəqəmsal uçurumun əsas səbəbini ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyəsi hesab etmək olar. Rəqəmsal uçurumun təzahürü ayrı-ayrı ölkələrdə və yeni rəqabət mühitində fəaliyyət göstərməyə məcbur olan şirkətlərdə rəqəmsallaşma proseslərinin çoxsürətli xarakterinə əsaslanır.
21-ci əsrin ikinci onilliyində əhalinin müəyyən təbəqələrinin qidaya çıxışı təkcə gəlirdən deyil, həm də rəqəmsal savadlılıqdan, eləcə də müvafiq texnologiyalardan istifadə etmək bacarığından getdikcə daha çox asılı olmuşdur ki, bu da xüsusilə inkişaf kontekstində özünü büruzə verir. Kənd əhalisinin gəlirlərinin azalması və ya itkisi səbəbindən ərzaq təhlükəsizliyi problemini həll etmək üçün dövlətlərin tənzimləmə funksiyasının gücləndirilməsi labüddür.
Rəqəmsal uçurumun aradan qaldırılmasına ciddi yanaşmanq lazımdır. Bunu həll etmədən qlobal məqsədlərə, o cümlədən ərzaq təminatına nail olmaq mümkün deyil. Müasir infrastrukturun yaradılması, biomüxtəlifliyin və torpağın münbitliyinin qorunması, ənənəvi kənd icmalarının qorunub saxlanılması, ərzaq istehsalçılarının və müxtəlif imkanlara malik istehlakçıların bazar sisteminə inteqrasiyası rəqəmsallaşmadan keçir.
Elnurə Abuşova