Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyanın son günlər verdiyi açıqlamalar diqqət çəkir. Əvvəlcə Rusiyanı “vuran” baş nazir, ardınca Azərbaycanla kommunikasiya xətlərinin açılmasından danışdı. Görünür, o da regionda sabitliyin təmin olunmasında maraqlıdır. Deməli, iyun ayında keçiriləcək erkən parlament seçkilərində qalib gəlsə, Cənubi Qafqazda ciddi dəyişikliklər ola bilər. Amma o vaxtadək müxalifət “yerində sayacaq”? Lap, tutaq ki, baş nazir revanşistlərə qalib gəldi. Bəs rəsmi Moskva Paşinyanı bağışlayacaqmı? Hər halda ABŞ-ın yeni prezidentinin əlindən “canı boğaza yığılan” Putinin qəzəbini Paşinyanın üstünə tökməsi tam realdır.

“Sherg.az” olaraq türkiyəli siyasi analitik, “Qafqaz” strateji araşdırmalar mərkəzinin rəhbəri Hasan Oktayla bu və digər məqamlar barədə müzakirə apardıq.

- Müharibədəki qələbəmizi necə qiymətləndirirsiniz?

- Zəfər nəticəsində Azərbaycanla Ermənistan arasında sovet dövründən qalmış problemin mühüm bir hissəsi həllini tapdı. Qarabağ problemi Rusiyanın hələ çarlıq dövründə əsasını qoyduğu strategiya idi. Ruslar həm çar, həm sovet, həm də federasiya dövründə Cənubi Qafqazı ələ keçirmək və buradan türk dünyasına nəzarət etmək istəyiblər. XVIII əsrin ən böyük mübarizəsi İran, Osmanlı və ruslar arasında Cənubi Qafqaz uğrunda idi. Regionu ələ keçirəcək bu üç mühüm gücdən biri dünya siyasətində ən önəmli söz sahibinə çevrilə bilərdi. Həmin mübarizədə Rusiya qalib gəldi və təsir ərazisi qazandı. Ümumiyyətlə, ruslar həmişə- bütün tarix boyu Cənubi Qafqazın əhəmiyyətini ən yaxşı dərk edən millət olublar. Regionu ələ keçirən ruslar, beləliklə, Türkiyə ilə digər türk dövlətlərinin əlaqəsini kəsmiş oldular. Ardınca onlar Türküstanı da işğal etmək “layihəsinə” başladılar. 1989-cu ildə Sovetlər Birliyinin dağılması ehtimalı yarananda “Cənubi Qafqazı itirsək, xəritədən silinərik” təlaşı ilə Qarabağ problemini ortaya atdılar. Məhz bu baxımdan 44 günlük müharibədəki qələbə nəticəsində ərazilərimizin əksər hissəsinin işğaldan azad edilməsi çox mühümdür. Amma hələ də Rusiyanın Cənubi Qafqazda mövcudluğu davam edir. Qarabağda işğal bitmədikcə regiondakı mübarizənin başa çatacağını demək mümkün deyil.

- Ermənistan xoas içindədir. Bundan sonra nələr dəyişəcək?

- Ermənistan iki il əvvəl Nikol Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsi ilə taleyini dəyişdirəcək bir yola başlamışdı. Bir tərəfdən türklərə qarşı rusların qoyduğu missiyanı yerinə yetirmək, digər tərəfdən isə Qərbə doğru getmək qeyri-mümkün idi. Bunun üçün ermənilər Qarabağdakı vəziyyətdən istifadə etmək üçün hərəkətə keçdilər. 44 günlük savaş ermənilərlə Rusiya arasındakı emosional bağları qoparmaq üçün müstəsna əhəmiyyətli idi. Hər şeydən əvvəl Qarabağ məsələsinin kökündə ermənilərdən əvvəl rusların dayandığı məlum oldu. Torpaqlarınızın işğal altında saxlanılması Ermənistan üçün ağır iqtisadi problemlərlə nəticələnirdi. Hakimiyyətə gələn Paşinyan bunlardan xilas olmaqdan ötrü ciddi siyasətə başladı. O, bir tərəfdən “işğalçı” damğasından , digər tərəfdən də Rusiya üçün zəbt etdiyi torpaqların ağır yükündən xilas olduğuna görə uduzduğu üçün ən çox sevinən tərəf oldu. Erməni xalqı da bu mövqedə olduğundan müharibədə uduzmasına rəğmən, baş nazirə sahib çıxdı və onunla bağlı yeni planlar qurmağa başladı. Bəli, məğlubiyyətinə görə Ermənistanın həm daxili, həm də xarici siyasətini uğursuz hesab edə bilərik. Bu, doğrudur. Amma Ermənistanın regionda varlığını qoruması məhz bu müharibədən asılı idi. Paşinyan sözügedən hərbi əməliyyatlarla sanki əvvəlki illərin əvəzini çıxdı. O, erməni xalqına zülm verənin 200 ildir rusların, son 25 ildə isə Ermənistan hakimiyyətinin oğurluqlarının olduğunu həm dünyaya, həm də yerli camaata sübut etdi. Müharibədən sonra növbədənkənar parlament seçkilərinə gedərək hakimiyyətini qorumaq istəyir. İndiyədək daha çox daxili siyasətlə məşğul olan Ermənistan yaxın gələcəkdə diqqətini xarici siyasətə yönəldəcək. 25 ildir Türkiyə və Azərbaycanla düşmənlik edən Ermənistan indi daha məntiqli və real diplomatiyaya keçməyə məcburdur. Bunun üçün tərəflər arasında üçtərəfli görüşlər ola bilər.

- Paşinyanın devriləcəyi təqdirdə nələr olacaq?

- Paşinyanın yerinə Köçəryan gəlsə, regionda bəzi məqamlar dəyişilə bilər. Amma görünən odur ki, baş nazir iqtidarını qoruyacaq. Əks halda, keçmiş düşüncəyə, məntiqə sahib bir adam hakimiyyətə gələcək. Beləliklə, ya müharibə bərpa olunacaq, ya da Ermənistan terror dövlətinə çevrilərək, ard-arda təxribatlar törədəcək. Bütün müharibələr sülh üçündür. Və sülhün açarı diplomatların əlindədir. İndi Cənubi Qafqazda sabitliyin qorunması naminə Azərbaycan və Türkiyə birlikdə çalışmalı, Ermənistanı normal dövlətə çevirməlidir.

- Qarabağdakı rus sülhməramlılarının fəaliyyətinə dair nə deyə bilərsiniz?

- Noyabrın 10-da imzalanan üçtərəfli bəyanatla Qarabağ probleminin bitdiyi bütün dünyaya çatdırıldı. Amma o vaxtdan bugünədək baş verənlərə nəzər salsaq, problemin yenicə başladığını deyə bilərik. Düzdür, Azərbaycan torpaqlarının böyük bir hissəsini artıq azad edib. Lakin problemin kökündəki Dağlıq Qarabağ hələ də ermənilərdədir. Dediyim kimi, məsələnin həll edildiyinin dünya ictimaiyyətinə çadırılmasına rəğmən, əslində heç də elə deyil. 1993-cü ildə BMT Azərbaycanın ərazi bütövlüyü ilə bağlı qərar qəbul edəndə sərhədləriniz müəyyənləşdi. Bu, BMT-nin nəzarəti altında olduğu üçün Azərbaycan öz sərhədləri daxilində hansısa status-kvoya icazə verməməlidir. Qarabağda rus sülhməramlılarının fəaliyyətinə nəzər salsaq, Moskvanın burada de-fakto bir "dövlət" yaratmaq niyyətini görə bilərik. Əgər beş il sonra sülhməramlılar həmin ərazilərdən çıxacaqsa, oradakı erməni məktəblərində Azərbaycan dili tədris olunmalı idi. Lakin əvəzində rus dili “dövlət dili” statusu aldı. Həmçinin rusların oradakı ermənilərə öz pasportunu paylaması Kremlin burada uzun müdddətə qalmaq arzusunun göstəricisidir.

- Bəs Zəngəzur?

- Zəngəzurda vəziyyət çox fərqlidir. Çünki buranı Ermənistana sovet hökuməti hədiyyə edib. İndi Ermənistan parlamenti iclas keçirməli və Zəngəzurun vaxtı ilə onlara hədiyyə verilməsindən imtina etməlidir. Ardınca Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan üçtərəfli görüşü ilə Zəngəzur barədə detallı danışmaq olar. Ümumiyyətlə, problem ətrafındakı bəzi yanaşmalar dəyişməlidir. Zəngəzur çox mühüm nöqtədir. Ona görə də Azərbaycan diplomatiyası hadisələri soyuqqanlı şəkildə izləməli və mövcud vəziyyətə uyğun addımlar atmalıdır.

- Paşinyan son açıqlamalarında Azərbaycanla kommunikasiya xətlərinin, o cümlədən Naxçıvan dəhlizinin açılmasından danışdı. Görünür, o, artıq loyal siyasət yeritmək istəyir. Lakin müxalifət “revanş almaqda” israrlıdır, etirazlar səngimir. Belə bir şəraitdə növbəti müharibə ehtimalını necə qiymətləndirirsiniz?

- Bəli, mövcud hakimiyyət Azərbaycanla yeni savaş istəmir. Paşinyanın hakimiyyətə gəldiyi gündən etibarən verdiyi açıqlamalara nəzər salsaq, demək istədiklərimi daha yaxşı başa düşmək olar. Amma görünən odur ki, Rusiya regionda mövcudluğunu qorumaqdan ötrü Paşinyanı devirib, Köçəryan, Sarkisyan və ya Manukyan kimi biri ilə yenidən hərəkətə keçə bilər. Erkən parlament seçkilərində Paşinyanın qalib gəlmək ehtimalı çoxdur. Belə olsa, vəziyyət stabilləşəcək və hər cür dialoq mümkün olacaq. Əks halda isə dediyim kimi, Ermənistan terror dövlətinə çevriləcək.

- Proseslərin gələcək inkişafı haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Hərbi əməliyyatların bərpa olunub-olunmayacağı, regiona sülhün gəlib-gəlməyəcəyi tamamilə Paşinyan hökumətinin taleyindən asılıdır. Əgər o, hakimiyyətini qorusa, Azərbaycan operativ surətdə hərəkətə keçərək 10 noyabr bəyanatının digər tələblərinin də yerinə yetirilməsinə başlayacaq. Beləliklə, minalı ərazilər, əsirlərin dəyişilməsi, Dağlıq Qarabağın Azərbaycana verilməsi, Azərbaycan torpaqlarında yaşamaq istəyən ermənilərin sizin qanunlarınızı qəbul etməsi kimi məsələlər də müzakirə masasına çıxarılacaq. Əks halda isə Rusiya regionda mövcudluğunu hələ yüz illərlə saxlayacaq. Paşinyan bilir ki, Rusiyadan xilas olmaq istəyi onun taleyini dəyişəcək. Xüsusilə “İskəndər” raketi ilə bağlı dedikləri Rusiya tarixində nadir hadisədir. Bilirsiniz ki, həmin bəyanatdan sonra Ermənistanda hərbi çevriliş cəhdi oldu. Məlum açıqlamanın ardınca Kremlin dünya silah sənayesindəki nüfuzu aşağı düşdü. ABŞ da regiondakı prosesləri izləyir. Diqqət edin, Amerika prezidenti Co Baydenin Putin haqqında dediyi “qatil” sözü Paşinyanın açıqlaması ilə oxşardır. Bəli, ABŞ ilə Rusiya arasındakı soyuq savaş dövründə daha çətin günlər yaşanacaq. Bu dövrdə Ermənistan xarici siyasətdə alət kimi istifadə edilə bilər. Azərbaycan baş verəcək proseslərə mütləq Türkiyə ilə birgə yanaşmalıdır. Rəsmi Bakı regionda sabitlik istəyirsə, onda ciddi mənada reformalar etməlidir. Otuz il davam edən Qarabağ problemi artıq tarixə qovuşmalı və yeni Azərbaycan dövləti yeni dünyaya hazır olmalıdır.