“AHMET BAYTURSINOĞLU ve TÜRK MEDENİYETİ”



Ünlü Kazak aydını Ahmet Baytursınoğlu’nun (1873-1938) 150. doğum yılı dolayısıyla, İstanbul Üniversitesi’nde "Ahmet Baytursınoğlu ve Türk Medeniyeti" adlı geniş katılımlı bir bilimsel konferans düzenlendi. Toplantıya, Kazakistan Cumhuriyeti Türkiye Büyükelçisi Yerkebulan Sapiyev, Kazakistan Cumhuriyeti Bilim ve Yükseköğretim Bakan Yardımcısı Talğat Eşenkulov, Kazakistan İstanbul Bakonsolosu Alim Bayel, Uluslararası Türk Akademisi Başkan Vekili Fuzuli Mecidli, İstanbul Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Mahmut Ak, kardeş Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkiye’den bilim insanları, sivil toplum kuruluşu temsilcileri ve öğrenciler katıldılar.

Konferans, Kazakistan Cumhuriyeti Bilim ve Yükseköğretim Bakan Yardımcısı Talğat Eşenkulov’un moderatörlüğünde gerçekleştirildi.

Etkinlikte, konuşmacıların sunumları yanı sıra, "YÜZYILIN ADAMI", "AHMET BAYTURSINULI” ve "TAMALY PARÇALARI” (Kazakça, Türkçe, İngilizce, Rusça) adlı kitapların kordela kesimi ile armağan takdimleri ve Kazak ezgilerinden oluşan bir konser gerçekleştirildi.



KONUŞMACILAR NELER ANLATTILAR

Kazakistan Cumhuriyeti Ankara Büyükelçisi Yerkebulan Sapiyev, Kazakistan Cumhuriyeti Bilim ve Yüksek Öğretim Bakan Yardımcısı Talğat Eşenkulov, TÜRKSOY Genel Sekreteri Sultan Raev, Uluslararası Türk Akademisi Başkan Vekili Fuzuli Mecidli, İstanbul Üniversitesi Rektörü Prof Dr. Mahmut Ak, Ahmet Baytursınoğlu’nun hayatından, çalışmalarından, ideali ve hedeflerinden örnekler vererek, ünlü Kazak aydınını kendi görüş açılarından anlattılar.



Ahmet Baytursınoğlu’nun 150. doğum yılı nedeniyle, Kazakistan’dan Türkiye’ye 5555 km. pedal basan Kazakistanlı bisikletçi Yernat Melsulı’nın konuşması, kitap ve armağan takdiminden sonra, kardeş ülke biliminsanları, bir özgürlük savaşçısı olduğu kadar bir biliminsanı olan Ahmet Baytursınoğlu’nu çeşitli yönleriyle anlatan konuşmalar yaptılar.

Prof. Dr. Tursın Jurtbay “Ahmet Baytursınulı ve Alaş Fikri”, Prof. Dr. Nergis Biray ”Ahmet Baytursınoğlu”, Prof Dr. Şerubay Kurmanbayulı “Ahmet Baytursınulı ve Türk Terminolojisi”, Prof. Dr. Mahanbet Jüsipov “Ahmet Baytursınulı: Bilimsel Kavramların Temelini Atan Bilim İnsanı”, Prof. Dr. Aygül İsmakova “Ahmet Baytursınulı- Sömürgeye Karşı Duran Milli Üstad”, Prof. Dr. Taşpolat Sadıkov “Ahmet Baytursınulı ve Kırgız Dil Bilimi”, Prof. Dr.Jandos Smağulov “Milli Edebiyatın Kurucusu”, Doç. Dr. Nurida Novruzova “Türk Dillerinin Terminolojileri Üzerine”, Prof. Dr. Jantas Jakıpov “Kazak Maneviyatının Kurtarıcısı”, Doç. Dr. Ekrem Ayan “Kazak Edebiyatının Temelini Atan Ahmet Baytursınulı”, Almasbek Absadık “Üstadın Yolu” başlıklı bildirilerini sundular.

AHMET BAYTURSINOĞLU KİMDİR?



Ahmet Baytursınoğlu, 20. yüzyılın başında Türk Dünyası’nın düşünce hayatında önemli bir yere sahip bir Kazak aydınıdır. Çalışmalarını eğitim alanında yoğunlaştıran Baytursınoğlu, Kazak eğitim sistemini yeniden yapılandırılması için önemli kararların alınmasında etkili olmuştur.

Kazakçanın bir yazı dili olması için çalışan Baytursınoğlu, gerek okula yeni başlayanlar, gerekse okuma yazma bilmeyen yetişkinler için alfabe çalışmaları yapmış; pek çok ders kitabı hazırlamış; dil öğretimi ve yazım kurallarıyla ilgili yazılar yayınlamıştır.

28 Ocak 1873 tarihinde Kazakistan’da Kostanay ili Cangeldin’e bağlı Sarıtübek köyünde doğan Ahmet Baytursınoğlu, ilk öğretimini iki sınıflı Rus-Kazak okulunda tamamladıktan sonra (1891- Turgay), Orenburg’daki dört yıllık öğretmen okulundan mezun oldu (1895).

Baytursınoğlu, 1909 yılına kadar Aktöbe, Kostanay ve Karkaralı illerinde Rus-Kazak okullarında öğretmenlik, Karkaralı okulunda müdürlük yaptıktan sonra, 1921-1925 yıllarında Orenburg’da, 1926-1928 yıllarında Taşkent’teki Kazak Halk Eğitim Enstitüsü’nde öğretmenlik görevini sürdürdü. 1928 yılında da, Almatı’da Kazak Devlet Eğitim Enstitüsü rektörünün davetiyle, profesör olarak görev yapmaya başladı.

Baytursınoğlu 1905’te, “mahkemelerde ve halk eğitiminde Kazaklar’ın millî çıkarlarına uygun değişiklikler yapılması, ayrıca vicdan, din ve mezhep hürriyeti tanınmasını” isteyen ve 14.500 kişi tarafından imzalanan “Karkaralı Dilekçesi”ni hazırlayan yazarları arasında yer aldı. “Karkaralı Dlekçesi” ayrıca, “gazetecilikte sansürün kaldırılması, matbaa açılmasına izin verilmesi, eskimiş ‘Vadi Kuralı’nın Kazaklar’ın millî şuuruna uygun olarak değiştirilmesi, Rus köylülerinin Kazak topraklarına göç etmelerine son verilmesi” gibi maddeler de içeriyordu.

“Karkalı Dilekçesi”nin hazırlanmasına öncülük etmesinden dolayı Baytursınoğlu, Temmuz 1909’da Vali Troynitskiy’in emriyle tutuklanarak Semey Hapishanesi’ne konuldu. Daha sonra da, ‘özerklik fikrini yaymak ve Ruslar’la Kazaklar arasında düşmanlığı tahrik etmek’ suçundan dolayı 1910 yılında Orenburg’a sürgüne gönderilen Baytursınoğlu, 1917 yılının sonuna kadar orada kaldı. Orenburg’da 1913-1917 yılları arasında Alihan Bökeyhanov ve Mir Yakup Dulatov’la birlikte KAZAK adlı gazeteyi yayınlamaya başladı ve 1917 yılına kadar gazetenin başyazarlığını yaptı.

Ünlü Kazak aydını Baytursınoğlu, Sovyetlerin, Rus köylüleri verimli Kazak topraklarına yerleştirerek uyguladıkları politikayla nasıl bir sonuç elde etmeğe çalıştıklarını farkettiğinden dolayı, Rus köylülerinin Kazak topraklarına yerleştirilmesi uygulamasına, gazetesinde yazdığı yazılarla şiddetle karşı çıkıyordu.

Baytursınoğlu, tarım ve hayvancılığının Kazakların sağlıklı bir yaşam sürdürebilmeleri açısından ne kadar önemli olduğunu bildiğinden, çiftçilerin modern üretim metot ve araçlarıyla üretim yapmalarını sağlayacak çalışmalara da öncülük yapıyordu. Kazaklar’ı bilimle ilgilenmeye ve sanat öğrenmeye de teşfik ediyordu.

Baytursınoğlu, Sovyetlerin savaşa gönderilmek üzere Kazaklar’dan asker toplamasına da şiddetle karşı çıkıyor, Devlet Konseyi’ne ve Savaş Bakanlığı’na bir dilekçe gönderilmesine öncülük ediyordu. 1916 yılında, Rusya Devlet Duması’nda Müslüman Fırka’nın başkanı Kutluk Muhammed Tevkelev’in davetiyle fırka meclisine katıldı ve Kazaklar için özel bir müftülüğün açılmasını, Kazaklar’ın ordunun süvari birliğinde görevlendirilmelerini, Kazak topraklarına demografik yapıyı değiştirecek oranda yapılan göçlerin durdurulmasını isteyen bir konuşma yaptı. Baytursınoğlu, bu konuşmasından dolayı, bir süre sonra, ilgisiz suçlamalarla hapse atıldı.

1917 DEVRİMİ SONRASINDA…

Baytursınoğlu, 1917 devrimi sonrasında gerçekleştirilen Kazak kongrelerine katıldı ve Alaş Partisi’nin programını hazırlayan grupta görev yaptı. Alaş Orda hükümetini onaylayan II. Genel Kazak Kongresi tarafından kurulan Eğitim ve Öğretim Komisyonu’nun başkanlığını üstlendi; bu hükümetin Torgay Vilâyeti Şubesi’ne üye oldu.

1919 yılının Temmuz ayında, Sovyet Federal Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiseri Kurulu’na üye yapıldı ve Kazak Askerî Devrim Komitesi başkan yardımcılığına getirildi.

1920’de Lenin’e, Sovyet hükümetinin Kazakistan’ı yönetim şeklini eleştiren bir mektup yazan Baytursınoğlu, aynı yıl kurulan Otonom Kazak Sovyet Cumhuriyeti Hükümeti’nin Halk Eğitim Komiserliği’ni üstlendi (1920-1921). 1922’de Bölgesel Halk Komiserliği Akademik Merkezi’nin, 1922-1925 arasında Halk Eğitim Komiserliği İlmî ve Edebî Komisyonu’nun, ayrıca Kazak Ülkesini Araştırma Cemiyeti’nin başkanlığını yaptı.

ALAŞ MİLLİ HAREKETİ

Alaş Millî Hareketi üyelerine yönelik baskılar kapsamında 2 Haziran 1929 günü, kırk üç Alaş üyesiyle birlikte Almatı’da tutuklanarak Moskova’ya götürüldü. Sovyet Halk Komiserler Kurulu bünyesinde görev yapan istihbarat teşkilâtı Devlet Siyasî Yönetim Birliği, 4 Nisan 1930’da verdiği kararda Baytursınoğlu’nu, “1921’de Orenburg’da devrime karşı örgütlenmek, Türkistan Millî Birliği’nin başkanı Validov’la (Zeki Velidi Togan) iş birliği yapmak, 1927’de Kazak vadisinde silâhlı ayaklanma hareketine katılmakla” suçlayarak kurşuna dizilmeye mahkûm etti. Fakat Kazak halkının göstereceği olası tepkiden dolayı ceza infaz edilemedi.

Ocak 1931’de, Baytursınoğlu’nun on yıl çalışma kampına gönderilmesine karar verilmiş, fakat sonradan (Kasım 1932’de), üç yıl Arhangelsk’e sürgüne gönderilmişti. 1933 baharında sağlığının bozulması nedeniyle Baytursınoğlu, kalan cezasını çekmek üzere, Batı Sibirya’da sürgünde bulunan eşi ve kızının yanına gönderildi.

Baytursınoğlu’nun sağlığı Sibirya’da daha da bozuldu. 1934’te, Maksim Gorki’nin eşi E. P. Paşkova’nın araya girmesiyle, sürgün süresi dolmadan Almatı’ya gönderildi. Baytursınoğlu sağlığının giderek bozulmasın rağmen halkının özgürlük mücadelesine destek vermekten vazgeçmedi. Onun bu çalışmaları Sovyetleri rahatsız etti ve 8 Ekim 1938’de Almatı’da tekrar tutuklanarak 8 Aralık’ta kurşuna dizildi.

EĞİTİMCİ BAYTURSINOĞLU

Ahmet Baytursınoğlu, Abay Kunanbayev’in eğitimcilik ve eleştiricilik geleneğinin takipçilerindendi. Yaptığı çalışmalarla Kazak edebiyatının devrimci demokratik bir kimliğe kavuşturulmasında büyük hizmetleri olmuştur. Baytursınoğlu’nun Kazak kültürüne yaptığı en büyük hizmet, Arap alfabesini Kazakça ses özelliklerine uygun biçimde değiştirerek yeni bir alfabe oluşturmasıdır. Baytursınoğlu’nun alfabesi 1912 yılından itibaren yayılmış, 1913’ten sonra Müslüman medreselerinde ve Kazak-Rus okullarında kullanılmaya başlanmıştı. Fakat, 1929’da Latin alfabesine geçildikten sonra unutulan bu alfabeyi, günümüzde, Doğu Türkistan’da Sincan Muhtar Cumhuriyeti’nde yaşayan Kazaklar hâlâ kullanmaktadırlar.

ESERLERİ:

Kırk Misal (Petersburg 1909): Rus yazarı Ivan A. Krylov’un eserlerinden derlenmişse de, çeviriden çok orijinal bir eser olarak kabul edilmiştir.

Masa (1911): Şairin vatandaşlık hakkındaki düşüncelerini ortaya koyduğu şiirlerini içerir.

Okıv Kural (Orenburg 1912): Ahmet Baytursınoğlu’nun Kazaklar için Arap alfabesiyle hazırladığı okuma kitabıdır. 1912-1915 yılları arasında yedi defa basılan eserden Kazak ilkokullarında çok faydalanılmıştır.

Til Kural (1914-15-16 Orenburg, 3 bölüm): Til Kural’ın birinci bölümü fonetiğe, ikinci bölümü morfolojiye, üçüncü bölümü sentaksa ayrılmıştır. On beş yıl boyunca Kazak çocuklarına ana dillerini tanıtan kaynak eser olmuştur. Kitap aynı zamanda Kazakça’nın fonetik ve gramer yapısını açıklayan, bu yapıya bir sistem getiren Kazakça ilk ilmî araştırma sayılır. Bugünkü Kazakça’da kullanılan dil bilgisi ve dil bilimi terimlerinin çoğu Baytursınoğlu’nun mirasıdır.

Er Sayın Destanı (1923):

Edebiyat Tanıtkış (1926): Kazakça’da kendi alanında ilk teorik eser olarak değerlendirilen bu çalışma, edebiyat tarihi ve teorisini, edebî eleştiri ve metodolojisini ilk defa açıklayarak Kazak edebiyatı bilgisini bir sisteme bağlamıştır. Halk dilinin zengin kelime hazinesinden derin mânalı, geniş kullanıma sahip kelimelerden terim üretmiş, bu temelde Kazak edebiyatının bütün türlerini bir araya getirmiştir.

23 Joktav (yirmi üç ağıt) (1926): Baytursınoğlu’nun Kazak halk edebiyatından derlediği 23 ağıttan oluşmaktadır.

Yazarın Aykap, Kazak, Jana Mektep gibi gazete ve dergilerde yayımlanmış makaleleri de bulunmaktadır. Ayrıca A. Puşkin (Balıkçı ve Balık, Altın Horoz vb.), Lermontov, Voltaire, Nadson’un şiirlerini Kazakça’ya çevirmiştir.

Kazakistan’da caddelere ve okullara, Almatı’da Dil Bilimi Enstitüsü’ne ve Kostanay şehrindeki üniversiteye onun adı verilmiştir. 1998’de doğumunun 125. yıl dönümü dolayısıyla Almatı’da büyük törenler gerçekleştirilmiş, adına uluslararası konferans düzenlenmiş, Ahmet Baytursunov Müzesi açılmış ve anıtı dikilmiştir.