Qızların təhsili güclü ailələrin və sağlam cəmiyyətin yoluna mayakdır. Bu sadə, amma dərin fikir, insan hüquqlarının, bərabərliyin və dayanıqlı inkişafın özək prinsipidir.

Bu yazıda biz həm Aynur xanımın, həm də Kəmalə xanımın düşüncələrini, Azərbaycanın faktiki reallıqlarını — erkən nikahların səviyyəsi, təhsildə gender bərabərliyi və təhsil sisteminin göstəricilərini analiz edəcəyik.

Təhsil hər bir insanın həyatında dönüş nöqtəsi, inkişaf və uğur yoludur. Xüsusilə qızların təhsili, yalnız fərdi həyatlarını zənginləşdirmir, həm də ailə və cəmiyyət üçün uzunmüddətli müsbət təsirlər yaradır.

Təhsil qızlara yalnız bilik və bacarıq qazandırmır, eyni zamanda onların müstəqil düşünmə və qərarvermə qabiliyyətini də gücləndirir. Təhsilli qızlar həyatın müxtəlif sahələrində daha doğru və düşünülmüş qərarlar verə bilir, özünü təsdiq üçün daha çox imkanlara sahib olur. Karyera perspektivləri genişlənir, əmək bazarında rəqabətqabiliyyətləri artır və daha yüksək gəlir imkanlarına sahib olurlar. Bununla yanaşı, təhsil qızların özünə inamını yüksəldir, onları həyatda daha fəal və təşəbbüskar edir.

Təhsilli qadınlar ailədə və cəmiyyətdə mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, təhsilli analar öz bilik və dəyərlərini nəsildən-nəslə ötürür, beləliklə cəmiyyətin ümumi savad səviyyəsini yüksəldirlər.

Qızların təhsili yalnız fərdi və ailə həyatına deyil, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına da mühüm təsir göstərir. Təhsilli qadınlar əmək bazarına qatılaraq iqtisadiyyatın güclənməsinə, ictimai problemlərin həllinə və sosial ədalətin təşviqinə xidmət edirlər. Maarifli və savadlı qadınlar həm də cəmiyyətin demokratik və ədalətli inkişafına önəmli dəstək verirlər.

ADU-nun Xarici ölkələrin ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, professor Aynur xanım Sabitova düşünür ki,qız uşağının şəxsiyyət kimi formalaşması yalnız ailənin deyil, cəmiyyətin və dövlətin də üzərinə düşən bir məsuliyyətdir. Cəmiyyət — verdiyi mesajlarla, davranış normalarıyla, qızlara qarşı gözləntiləri ilə onların daxili aləmini və özünüdəyərini formalaşdırır. Dövlət isə bu prosesdə qanunvericilik, təhsil, sosial siyasət və təhlükəsizlik baxımından əsas dəstəyi təmin etməlidir.
"Dövlətin üzərinə düşən:
Qız uşaqlarının təhsilinə bərabər və keyfiyyətli imkan yaratmaq;
Erkən nikahların qarşısını almaq;
Onları zorakılıqdan qorumaq və hüquqlarını müdafiə etmək;
Qadın liderliyi və iştirakçılığı təşviq edən proqramlar yaratmaqdır.
Qürurvericidir ki, Azərbaycan dövləti üçün bu istiqamətlərin inkişafı prioritet məsələlər sırasındadır.
Cəmiyyətimiz isə hesab edirəm qızlara “özün ol” deməyi öyrətməlidir. Onları yalnız gələcəyin anası yox, həm də gələcəyin alimi, müəllimi, rəhbəri kimi görməlidir.
Zaman dəyişir, texnologiya dəyişir,süni intellekt inkişaf edir, insanlar dəyişir. Amma bəzi dəyərlər var ki, dəyişməməlidir. Ailə — bu dəyərlərin ən başında gəlir.
Ailə təkcə qan bağı deyil. Ailə — paylaşmaq, dinləmək, qorumaq və bir yerdə böyüməkdir. Həyatın çətinliyinə qarşı birlikdə durmaqdır. Sevgi ilə toxunan, anlayışla bəzənən bir yuvadır", - deyən Aynur xanım hesab edir ki, bugünkü dünyada ailə dəyərləri informasiya bolluğunda itib gedir. Gənclər bəzən virtual münasibətlərdə isti münasibətin yerini axtarır. Halbuki sevginin, şəfqətin ilkin ünvanı evin içidir. Ailə dəyərləri qorunmasa, insan da, cəmiyyət də içindən boşalır.
İndi ailə dəyərlərini qorumaq, keçmişi təqlid etməklə deyil, sevginin formasını bu günə uyğun yaşatmaqla mümkündür.
Ailə — insanın ilk məktəbidir. Sevgi, hörmət, mərhəmət və məsuliyyət kimi dəyərlər məhz burada aşılanır. Ailə dəyərləri deyəndə yalnız ata-anaya hörmət və ya adət-ənənəyə bağlılıq deyil, bir-birini dinləmək, anlayışlı olmaq və birlikdə böyümək anlayışları nəzərdə tutulmalıdır.

Müasir dövrdə ailə dəyərləri informasiya bolluğu, sosial media təsirləri və maddi yönümlü həyat tərzi səbəbilə aşınmaqdadır. Bu səbəbdən:
Ailənin daxilində sağlam ünsiyyət qurmaq, qız və oğlan övladları arasında bərabərlik prinsiplərini qorumaq, təkcə mükəmməlliyi deyil, mərhəmətli yanaşmanı öyrətmək vacibdir.
Əslində ailə dəyərlərinin qorunması təkcə ənənəni saxlamaq deyil, həm də onu zamanın tələbinə uyğun şəkildə yenidən yaşatmaqdır.
Təhsil, qız uşağının öz həyatının müəllifi olmasını təmin edir. Bu səbəbdən də “qız oxuyar, oğul oxuyar” prinsipi ilə deyil, “qız da haqq sahibidir” düşüncəsiylə hərəkət edilməlidir. Təhsilli qız – güclü sabahımızdır.
Qız uşağı doğulduğu an təkcə bir ailənin sevinci deyil, cəmiyyətin gələcəyinə atılan bir toxumdur. Onun kimliyini, gücünü, azadlığını yalnız ailə deyil, bütün bir sistem formalaşdırır. Cəmiyyətin verdiyi mesajlar, davranış qaydaları, dövlətin yaratdığı imkanlar – bunların hər biri bir qız uşağının inamını ya möhkəmləndirir, ya da sındırır.
Əgər cəmiyyət qızdan “sus” gözləyirsə, o, zamanla öz səsini itirir. Əgər dövlət onun təhsil haqqını qoruyursa, o, öz yolunu tapır. Qız uşağını formalaşdırmaq — onu qorumaq, ona seçim haqqı vermək, onu azad və ləyaqətli böyütmək deməkdir.
Qızlara təhsil vermək – bir fərdi dəyişmək deyil, bir cəmiyyəti yüksəltməkdir. Təhsil alan qız, yalnız kitab oxumur – öz həyatını, yolunu, gələcəyini yazır.
Təhsil, qızlara təkcə elm yox, həm də seçim haqqı verir. Təhsilli qız “sus” deyil, “danış” deməyi öyrənir. O, hüquqlarını tanıyır, özünü müdafiə edir, öz gələcəyini diktə edə bilir.
Bir qız məktəbə getsə, bir nəslin yönü dəyişir. Bir qız universitet bitirsə, bir ailənin taleyi işıqlanır. Təhsil – qız uşağını taleyin axarına buraxmır, ona istiqamət verir.

A.Sabitova doğru olaraq vurğulayır ki, təhsil qızlar üçün yalnız bilik deyil — azadlıq, güvən, seçim haqqı və səs deməkdir. Təhsilli qız:

Öz hüquqlarını bilir;
Erkən nikaha və zorakılığa qarşı durmağı bacarır;
Cəmiyyətdə daha fəal və bərabər yer tutur;
Gələcəkdə sağlam, məlumatlı bir ailənin təməlini qoyur.
Unutmayaq: qızlarımız üçün qurduğumuz sistem, sabahımızın üzünü müəyyən edəcək. Güclü qadın — güclü gələcəyin, vicdanlı cəmiyyətin təməlidir.

Qoy təhsil, qızlarımızın qapısını çalan bir fürsət yox, onların doğuşdan haqqı olsun. Çünki hər qız öz sözünü deməyə layiqdir — və bu səsin gücü təhsillə başlayır:
"Mən bir qız olaraq başladım bu yola. Cəmiyyətin bəzən "sus", bəzən "döz", bəzən isə heç nə demədiyi səssizliklər içindən keçdim. Amma içimdə bir səs var idi – mənə deyirdi ki, sən təkcə bir ailənin yox, bu torpağın qızısan. Səni görən, səni izləyən, səni özünə güzgü bilən qızlar var.

Mən təhsilə təkcə diplom üçün deyil, azad olmaq üçün sarıldım. Hər oxuduğum kitab, hər yazdığım cümlə, hər qazandığım uğur – içimdəki susdurulmuş qızın səsinə çevrildi. Və bu səs zamanla daha aydın, daha güclü danışmağa başladı.
Bu gün mən bir qadınam – amma arxamda dayanmış yüzlərlə qızın əllərini hiss edirəm. Onlar susmasın deyə yazıram, onlar susmasın deyə danışıram. Mən artıq yalnız öz həyatımı yox, onların da yolunu aydınlatmaq istəyirəm.
Çünki hər qız səsini itirməsin deyə, bir qadın danışmalıdır. Mən o qadın olmağa razıyam".

Uşaq Qaynar Xəttinin rəhbəri Kəmalə Aşumova da qızların təhsildən məhrum edilməsini təkcə onlara deyil, bütün cəmiyyətə böyük zərər hesab edir.

Erkən nikahların yox edə bilmədiyi maneələr

2023-cü ildə Azərbaycanda 20–24 yaş arası qadınların 15%-i 18 yaşdan əvvəl evlənib, 0% isə 15 yaşdan əvvəl nikah qeydə alınıb .

Regionlarda isə bu göstəricilər daha ciddi məzmu nidadır: kənd yerlərində bu nisbət təxminən 25.4%, şəhərdə isə 8.4% səviyyəsindədir .

Daha bir araşdırmaya görə, 19,711 qadın arasında aparılan sorğuya görə, 37% respondent 18 yaşdan əvvəl, əlavə 29% isə 18–19 yaşlarında evləndiyini bildirib .

Bu o deməkdir ki, çox sayda qız təhsilini davam etdirmədən ailə həyatı ilə üzləşir — bu isə onların inkişafının və gələcək imkanlarının ciddi şəkildə məhdudlaşmasına gətirib çıxarır.


Təhsildə gender bərabərliyi necədir?

UNESCO-nun məlumatına əsasən, Azərbaycanın orta və tam orta təhsildə qız-oğlan qeydiyyatında Gender Parity Index (GPI) göstəricisi 2020-ci ildə 1.01 olmuşdur — bu isə qadınların bu pillələrdəki şanslarının çox az da olsa oğlanlardan artıq olduğunu göstərir .

Tələbə səviyyəsində isə daha da müsbət tendensiya görünür: ali təhsil pilləsində GPI 2020-ci ildə 1.16-dır, yəni qadınlar burada da daha fəal iştirak edirlər .

Ancaq statistikada qeyri-bərabərliyin təhsil pilləsinə görə dəyişdiyini unutmayaq: statistika göstərir ki, təhsilin aşağı pillələrində nisbət nisbətən balanslıdır, ali səviyyədə isə qadınlar liderdir.


Qızların təhsilində boşluq nə qədərdir?

Malala Fondunun hesabatına görə, Azərbaycanda təhsil yaşında olan qızlardan təxminən 5%-i məktəbdən kənarda qalıb — bu da 41,650 qadına yaxındır .

Təbii ki, bu, müəyyən sahələr və xüsusilə rural regionlarda daha yüksək səviyyələrdə müşahidə edilə bilər.


Təhsil qıza yalnız savad qazandırmır — o, həm də güclü ailə üçün zəmin yaratır

Kəmalə Aşumova bildirir ki, təhsil alan qızlar yalnız savad əldə etmir; onlar ailə qurmağa daha hazırlıqlı və şüurlu olurlar, zorakılıq və sosial asılılıq riskləri azalır.

Qızların təhsili sayəsində onların gələcəkdə iqtisadi və sosial cəhətdən müstəqil olması, ailənin rifahına töhfə verməsi və övladlarını humanist dəyərlərlə yetişdirməsi reallaşır.

Erkən nikahlar birbaşa olaraq qızların təhsilindən uzaq düşməsi ilə nəticələnir; bu isə gələcək imkanlarının bağlı qalmasına, yoxsulluq və asılılıq riskinin artmasına səbəb olur .

Araşdırmalar göstərir ki, qızların təhsildə iştirak səviyyəsi artdıqca ana və uşaq ölüm nisbəti azalır, ailələrin iqtisadi sabitliyi artır, erkən nikah və yeniyetmə hamiləlikləri azalır, inklüziv və sabit cəmiyyət formalaşır.
Bu səbəbdən bir çox inkişaf etmiş ölkələr qızların təhsilinə xüsusi diqqət və resurs ayırır.
Söhbət zamanı Kəmalə Aşumova bir neçə mühüm strategiya təklif etdi.
Onlardan biri valideynlərin maarifləndirilməsidir. Qızların təhsili barədə ailə daxilində müzakirələr və məlumat kampaniyalarının aparılması çox effektiv olar.
Həssas ailələrə dəstək verilməsi, sosial yardımlar və təhsil imkanları yaratmaq da ailədəki qızların təhsilinə təkan verə bilər.
İcma və dini liderlərlə əməkdaşlıq da fayda verər. Kənd yerlərində normal təhsil mühiti yaradılar və erkən nikahların qarşısı alınar.
Məktəb infrastrukturu və nəqliyyat imkanlarının gücləndirilməsi də bəzi valideynlərin bəhanəsini kəsər. Qızların məktəbə gediş-gəlişləri asanlaşar.
Liderlik və özünə hörmət bacarıqları inkişaf etdirilməlidir. Məktəb və məktəbdənkənar proqramlarla qızlara özünüifadə və qərarvermə bacarıqları qazandıracaq.

Qızların təhsilinə sərmayə qoymaq bir sıra fərdi və kollektiv problemlərin həllinə aparan açardır. Erkən nikahların davam etdiyi reallıq, təhsildə gələn uğurlar, Kəmalə Aşumovanın analizi və ölkə statistikaları — bütün bunlar bir gerçəkliyi göstərir: təhsilli qızlar gələcəyin liderləri, sağlam ailələrin əsas sütunlarıdır.

Kənd və rayon icmalarında “Qızını oxut – gələcəyini qoru” tipli sosial layihələr həyata keçirilməlidir. Bununla yanaşı televiziya, sosial şəbəkə və məktəblərdə erkən nikahın fəsadları ilə bağlı maarifləndirici videoçarxlar yayılmalıdır.
Aztəminatlı ailələrin qız övladlarına xüsusi təqaüdlər ayrılmalı, onların məktəbə davamiyyəti izlənməli, qızların peşə təhsili və ali məktəblərə qəbul imkanları genişləndirilməlidir.

Qızların təhsil alması, həm fərdi, həm ailəvi, həm də cəmiyyət səviyyəsində böyük üstünlüklərə malikdir. Bu, yalnız onların həyatını zənginləşdirmir, həm də sağlam, maarifli və bərabərliyə əsaslanan bir cəmiyyətin formalaşmasına yardım edir. Hər bir ölkə üçün qızların təhsilinə göstərilən diqqət və qayğı, uzunmüddətli inkişafın və sosial rifahın əsas açarıdır.

Yazı “Ailə və Uşaqlara Sosial Dəstək” İctimai Birliyinin Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Qızların işıqlı gələcəyi naminə maarifləndirmə” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.