Qardaş Türkiyədə baş vermiş zəlzələ hamımızı sarsıtdı, eyni zamanda zəlzələ mövzusunu gündəmə gətirdi. Yüz ilin ən dəhşətli zəlzələsi adlandıranlar da var. Elə bu səbəbdən miqyası daha böyük olan Aşqabad zəlzələsini xatırlatdım.
75 il əvvəl, 1948-ci il oktyabrın 5-dən 6-na keçən gecə Türkmənistan SSR-in əsas şəhəri olan Aşqabadda dəhşətli zəlzələ baş verdi. Epizod təxminən 18 kilometr dərinlikdə, demək olar ki, şəhərin altında yerləşirdi.

Kərpicdən tikilmiş Aşqabadın demək olar ki, hamısı yer üzündən silinib. Seysmoloji vəziyyəti nəzərə alınmadan ucaldılan kövrək binalar bir andaca uçaraq on minlərlə şəhər sakinini altında basdırıb. Yalnız bir neçə bina sağ qaldı. Ümumilikdə, müxtəlif versiyalara görə, Aşqabadda və ona yaxın ərazilərdə 110-170 min insan həlak olub.

Dağıdılan şəhərdə baş verənlərlə bağlı praktiki olaraq heç bir məlumat yox idi. Xilasetmə işləri və nəticələrinin aradan qaldırılması sağ qalanlar və ordu tərəfindən həyata keçirilib. Sonra yaralıların təyyarələrdə, dəmir yolu bərpa edildikdən sonra isə qatarlarda təxliyəsi başladı, xəstəxanalar yerləşdirildi.

Aşqabad zəlzələsinin şahidlərinin xatirələrini sitat:

Sovet geoloqu və paleontoloqu Dmitri Nalivkin həmin vaxt Aşqabadda ezamiyyətdə idi:

- İclas təxminən səhər saat 12 radələrində başladı və təxminən ikidə başa çatdı... Biz sağollaşmağa başladıq. Birdən aşağıdan gələn dəhşətli zərbə bütün binanı silkələdi. Gips çökdü və hər şey susdu. Düşünməyə vaxtım olan kimi: " Türkmən Mərkəzi Komitəsini partlatmaq kimə lazımdır” keçdi beynimdən, ev yellənməyə başlayanda anlaıdm ki, zəlzələdir ... Döşəməyə düşməmək üçün çərçivəni tutdum, pəncərə yelləncək kimi yelləndi, tez bitdi. Zəlzələ, daha doğrusu, ilk təkan bir neçə saniyə, bəlkə də daha az çəkdi. Bu bir neçə saniyə böyük bir şəhəri dağıtmağa və on minlərlə insanın ölümünə kifayət etdi. Mən heç nə görmədim, heç nə eşitmədim, iclas otağı yox oldu, orada olanların hamısı yoxa çıxdı, yalnız bir hiss qaldı - dəhşətli inanılmaz yelləncək hissi.

Özümə gələndə anladım ki, hələ də açıq pəncərədə dayanıb çərçivədən yapışmışam, pəncərədən kənarda isə inanılmaz, qeyri-mümkün bir şey var. Qaranlıq şəffaf ulduzlu gecənin əvəzinə qarşımda keçilməz süd kimi ağ divar var idi və onun arxasında dəhşətli iniltilər, fəryadlar, kömək çağırışları...


Qəribəsi odur ki, SSRİ rəhbərliyi faciə qurbanları haqqında heç vaxt rəsmi məlumat dərc etməyib.

1948-ci il oktyabrın 5-dən 6-na keçən gecə Aşqabadın tarixində qara səhifə oldu. 7,3 bal gücündə dəhşətli zəlzələ şəhər dağıtdı. İlk təkanlar gecə yarısından dərhal sonra başlayıb və 2 saat 17 dəqiqədə ən dəhşətli hadisə baş verib. Bir neçə saniyə ərzində on minlərlə insan həlak olub. Şahidlərdən birinin xatırladığı kimi, "şəffaf ulduzlu gecə dərhal süd kimi ağ divara çevrildi, arxasında dəhşətli iniltilər və kömək çağırışları eşidildi".
Fəlakətin nəticələrinin aradan qaldırılmasına rəhbərlik edən Türküstan qəzasının komandiri, general İvan Petrov onun haqqında demişdi: “Şəhərin belə dağılmasına 500 bombardmançı təyyarənin Aşqabadı altı ay ərzində gecə-gündüz bombalaması səbəb ola bilərdi...”.

Aşqabad 1881-ci ildə, seysmologiya yenicə inkişaf etməyə başlayanda meydana çıxdı. Yerli əhali, əcdadları kimi, əsrlər boyu quru iqlimdə çox məşhur olan gil və samandan hörülmüş kərpicdən evlər tikir. Bu tikinti materialının gücü və keyfiyyəti ənənəvi bişmiş kərpicdən dəfələrlə aşağı idi. Damlar gildən tikilir və hər il yenilənir, getdikcə daha çox qat əlavə edilir, bu da damın çəkisini daim artırırdı. Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin binasının da daxil olduğu xüsusilə mühüm binalar 1920-40-cı illərdə yüksək keyfiyyətli kərpicdən ucaldılıb - Şəhər binalarının 98 faizindən fərqli olaraq, bu bir neçə ev əziyyət çəksə də, sovet vaxtı tikilən evr salamat qaldı.

Bu zlzələ arxivə "Tam gizli" etiketilə daxil oldu.
SSRİ rəhbərliyi faciə qurbanları haqqında heç vaxt rəsmi məlumat dərc etməyib. Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Batır Karryev “Təbiətdəki fəlakətlər: 1948-ci il Aşqabad zəlzələsi. Faktlar, səbəblər, fərziyyələr və nəticələr” kitabında yazır ki, şəhərin tam dağıdılması, kütləvi ölüm halları ilə bağlı vahid qiymətləndirmə yoxdur. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, mərkəzi sovet mətbuatında onun susdurulmasının səbəblərindən biri də dağıdıcı fəlakətin miqyası olub.

Maraqlıdır ki, Aşqabad zəlzələsi ilə bağlı materiallarda zəlzələdən sonrakı ilk günlərdə məşhur rejissor Roman Karmenin (Aşqabad kinostudiyasının operatoru V.A.Lavrovla birlikdə) çəkdiyi müəyyən sənədli filmdən mütəmadi olaraq bəhs edilir. . Əfsanədə deyilir ki, 1948-ci ilin oktyabrında Stalinin göstərişi ilə Karmen təcili olaraq Aşqabada uçdu. Amma xaraba şəhərdən gətirilən kadrlar xalqların liderini dəhşətə gətirib. Qatı xarabalıqlar, qızmar günəşin altında yatan şişmiş bədənlərlə dolu küçələr, möcüzəvi şəkildə sağ qalanlar arasında dərin bir şok. Bu unikal yarım saatlıq film məxfi saxlanılırdı, indiyə qədər yalnız mütəxəssislərə və yalnız seçmə olaraq baxmağa təqdim olunurdu.
Hazırladı: Elnurə