Eluca Atalının “Ənqa quşu” üremena resenziya

Səadət Karimi
Elmlər üyesi, KTH Universitetinin dosenti, İsveç


Dəyərlimız yazarımız Eluca Atalının Ənqa quşu bitmiş yenicə işiq üzü görmüşdür. Bu roman Azərbaycan və ümümtürk ədəbiyyatına böyük tövhədir. Yazar Özü əsərini uşaq və gənclər ədəbiyyatı Adlandırsa Da Sanıram Bu Romanın Hər Sətiri Böyük İDEOLOJİYİ Və Fəlsəfə daşıdığı Üçün onu Yetkinlər Daha fazla çox Anlar Və Bir Başqa Mənada Zövq Alarlar. Kitabı oxuduqca ona mütləq resenziya yazmağı yazma, resenziyamı yazmaqca isə ona hansı başlık deyə götür qoy etdim, çünki “Ənqa quşu” bir rəmzi addır. Öncə öz mübadiləmdə İlk "yalnız ruhani olan əbədi yaşayır", "Özünü yaratma hünəri", "içyaddaşımız Genetik", "Yolumuz özimizdən başlayır", " of Azad məkanda duracaq Olmaz", "Analar hər şeyleri görünlər!" , “Sən əlçatmaza aşiqsən” və “Yağışın yağmadığı zaman ilin hansı fəslidir?“ başlıqları arasında qalsamda sonunda sonuncu alternativ üzərində dayanmağı qərar verdim.

Yazarın “ Yağışın yağmadığı zaman ilin hansı fəslidir “sualı mənim tutmakmu titrətdi. Sizin heç bu sual ətrafında düşündünüz mü oldunuz? Bu sualın cavabı var mıydı? Zən etmirəm ki, numuneya müəllimlimiz bizə bu sualın cavabını verə bilsinlər. Eluca Atalı roman tarafından oxucunu düşündürür və ən əsası bizə kimliyimizi, xalqımızın genetik yaddaşını xatırladır və böyük mənəviyyatla yaşamağa, ruhu təmiz və sarsılmaz saxlamağa çağırır. Yuxarıda sadadüğüm başlıq alternativləri isə əslində əsərin alt mövzularıdır. Əsərdə gedən qətt öz kimliyini tanıyıb, xalqının istiqlalı, azadlığı və istiqbalı uğrunda birləşmək ideologiyasıdır. Bunun üçün isə heç bir fəsli və ya hava durumu gözləmək gərəkməz! Hər bir soydaşımız hər daim bu müqəddəs amal uğrunda nə isə etməlidir! Əsərin qəhrəmanı bala quşun səmada böyük qara buludlara rast gəldiyi səhnədə onun "hiss etdiyi işiq zərrəsi ona yolu tutub qabağa getmək üçün işarə verirdi" deməsi ilə yazar oxucunun bu qə. İnsan hər daim özünü inkişaf etdirməli, maneələrilidirlı, öz helal əməyi ilədili hörmət zanmalı, özünə, ailəsinə, ölkəsinə, bəşəriyyətə xeyirli tövfəsini vermədi vəq əmənəlik!

Əsərdə quşların obrazlarını və onlar xarakterlərini yaratmaqla yazar əslində müxtəlif insan tiplərini nümayiş etdirir və zənnimcə hətta bəzən müxtəlifşaşla edir. Quşun dili ilə “ Kim bu uzun yolu gedib o Ənqa quşu ilə görüşərsə, o zaman o da əbədiyyətə qovuşa bilər. Uzun Yolu Tutub Uçan Quşlardan Kimisinin Yolda Inamı, Kimisinin Də Iradəsi Tükənir, Mənəviyyatı Korlar Öz Səfər Yoldaşlarını Tutub Yeyirlər: Bayquş Gecə qaranlığında Yarasanı, QArtal çalıquşunu, Kərkəz Göyərçini vəs . təbii təlabatına, qarnının diqtəsinə görə parçalayib yeyir. Əbədiyyətə qovuşmaqdan ötrü ruhun təmiz olmalıdır ” deyən yazar zənnimcə əslində Azərbaycan xalqının uzun illərdir getdiyi çətin amma çaturə çox şərəfli yolu.rdə nə Bu yol parçalanmış Azərbaycanın birləşməsi və bütövləşməsi mahalle! Əsərdə bala quş Başarının “hiss etdiyi işıq zərrəsi” məcazi yoluyla milli iradəsi guclü olan soydaşlarımızın Bütöv Azərbaycana gedən yolda işıq görməsidir və bu yolaqəti inamla və böyük iradə ilə getməklə bu gidiş həm mümkün həm mütləq olması fəlsəfəsidr. Tariximizə baxdıqda görürük ki, bu yolu gedən insanlarımız necə məhrumiyyətlərə, itgilərə məruz qalmışlardır. Əsərin görümməz qəhramanı Ənqə quşu isə anasının ona Başarı verdiyi, təbiətdə mövcud olan quşların arasında ən kiçik cismə lakin bütün quşların arasında ən ağıllı və əzmkar, böyük olan iradəquşə. Bu ziddiyəti yaratmaqla, önəmli olan fiziki cismin ölçüsü və sahib imkanları maddi içimizdəki daxili gücümüz və! Başarı Adlı Kuşun Obrazı Bizim Xalq Qəhranlarımızın Obrazıdır, şah İsmail Xətainin Obrazıdır, Sətarxanın, Məhəmməd əmin Rəsulzadə və Digər Cümhuriyyət Babalarımızın Obrazıdır, Pişəvəri və onun silahdaşlarının obrazıdır, Qarabağın işğaldan azad olunması uğrunda savaşan bütün igidlərimizin obrazıdır! Bu insanlar xalqımıza etdiyi xidmətləri ilə əbədi yaşardırlar! “Ənqa quşu özünü yaradanlardır, yalnız ruhani olan əbədi yaşayır” ideyası Eluca Atalının əsərinin özəyidir.

Əbədiyaşar obraz yaratmaqla yanaşı yazar həm də yırtıcı xislətli, öz çıxarları üçün başqalarını əzib-keçən mərhəmətsiz insanlar və zənnimcə üstü üstü örtülmüş rus xalqının perdesidir. “P işiklər indi bədəncə cılızlaşsalar da, amma genetik yaddaşlarında o nəhəng heyvanın ovlama vərdişini daşıyırlar. Yəni, ONLAR da pələnglər kimi Subh tezdən çöldə gəzər, dişlərinin əzə biləcəyi heç Bir canlıya rəhm etməzlər . "Zənnimcə bu genetik yaddaşı ilə heç Bir canlıya rəhm etməyən əsirlərdir emperyalist siyasəti yürütməklə Qafqaz xalqlarına acımayan və bu siyasətindən heç Bir zaman vaz keçməyən rus siyasi elitasıdır. Ana quşun səsi ilə “Amma al-əlvan rəngimizə görə bizi qəfəsə salmakdan vaz keçmirlər” deyən yazar məcazi mənada məharətlə soz deyir! Ölkəmiz sərvətləri və neymətləri ilə al-əlvandır, ona görə də bu yırtıcı siyasət bitən deyildir.

Yazarın Müxtəlif Quşların Adərini Nümayiş etdirməsinə oxucu istər-istəməz Refləktə Edir, Müxtəlif Insan Tiplərinə Assosiyasiya Edir Və Hətta Müxtəlif Xalqları Da Müqayisə etməyə başlayır. Q ağayıların balıq dolu təknələrin sahilə boşaldıldığı zamanlar bunlar üzerinde üzərinə hücum edib, balık qapdıqları səhnəsini yaratmaqla Yazar Başarının diliilə düşündürücü sual qaldırır: "Bəs, niyə özləri balıq ovlamırlar?" da bazı yazar hazıra ortaq olan, bəzən başqasının əldə etdiyini mənəmsəyən insan tiplərini və ya xalqları xatırladır. Səhnə Azərbaycan xalqına bu aid olan torpaqları, tarixi abidələrini, Mədəniyyyət və incənət ələrəsərlərini mənimsəməməyə çalışan erməni xalqını xatırladır vənclər əs ana q . Eyni zamanda da yazar Ana quşun səsi ilə “balıqçı təknələrindən balık qapmaq qağayılardan ötrü oğurluq hesab olunmur. Bu, sadəcə, nəsildən-nəsilə, genetik yaddaşdır ” deməsilə uyarı verir. Yəni məcazi şəkildə yazar ki, biz bir x olaraq erməni xalqına qarşı tədbirli olmağı heç bir zaman əldən verməməliyik. Çünki bala qunun “Olmazmı, kimsənin əməyinin bəhrəsini mənimsəmədən yaşasınlar mı? Çox sadəcə, güllərin şirəsini çəksinlər?" sualına Ana quş belə cavab verir: “Ət yeyən quşları bir-iki qramlıq gül şirəsi doydura bilməz. Hər kəs öz dənliyinə görə yem gəzir.” Bir başqa səhnədə yazar quşun "bir quş öz geninə, nəslinə görünüşteçıxa bilərmi? Nəsli üzərində qələbə çala bilərmi?" duşüncələrini verməklə oxucunu da duşündürür. Əlbəttə, nə bədnam qonşumuz tiqranoid yolundan dönən deyil, nə də Azərbaycan xalqı Babəklər, Qocaq Nəbilər, Səttarxanlar, Mübarizlər yolundan dönəndir, çünki ONLAR Başarı QUSUN düşündüyü kimi "Mənim Olan mənimdir, kimsəyə vermərəm. Mənim olmayanda gözüm yoxdur " əqidəsi ilə yaşayır və fəaliyyət edirlər .

Mənfi quş obrazları ilə yanaşı müsbət quş obrazlarını da yaratmaqla yazar əsərdə həyatın hər üzünü gostərir. Qayğıkeş bildirçinin hakqında balasına söhbət edən ana quş deyir ki, “ Qonşudan sirr gizlətmək yaxşı hal deyil. Müşkülünüz varsa, deyin, çarəsini birgə tapaq.” da belirli yazar yenə də yaxşı qonşuluğun, qohumluğun, dostluğun önəmini gənclərə aşılayır. Azərbaycan dövləti ilə birgə hərakət etməsi bildirçin quşunun obrazında cəml.

Roman öz ədəbi üslübü, mövzu və motifləri və aşıladığı fikirləri ilə çox qiymətli əsərdir. Bu səbəbdən hesab edirəm ki, əsər özəlliklə optimal bir pedaqoji vəsait olaraq orta məktəblərin yuxarı sinif ədəbiyyat dərslərində ən effektiv didaktik metod işlənə. Əsərin Yazı Dili çox Rahat Oxunaqlı Olmaqla Yanaşı, Həm də azərbaycan Türkçri ilə, Təbiət Elminə Aid Bilgilərlə, Uşağın Tərbiyəsinə aid Müdrik Öyüdlərlə zəngindir. Romanda yazar həmçinin ironiya üslübundan istifadə etdiyindən onu oxumaq əyləncəli olur. “ Yalnız həmcinsi Dağ Qartalı onu soyuq baxışları ilə salamlayıb onun quş aləminə yad, etikadan kənar adətinə qarşı kimsə irad tutmağa cürət etmədi"kimi səhnələrd yazar etikadan uzaqəq edir. Əsərdə hər yaşda oxucunun marağını çəkəcək, zövqünü oxşuyacaq və faydalanacağı məqamlar vardır . İbtidai məktəbin missiyası aktiv, yaradıcı, bacarıqlı və məsuliyyətli fərdlər və vətəndaşlar yetişdirməkdir. Eyni şəkildə, tam orta məktəbin yuxarı siniflərdə missiyası şagirdlərin peşə həyatında və sosial-ictimai həyatda fəal iştirak edən və inkişaf etdirən fərdlə inö Bu məqsədlərin hər ikisin, eləcədə Azərbaycan ə əyənməyə sinifdə bədii ədəbiyyatdan istifadə etməklə nail olmaq olar. Bədii ədəbiyyatın Fərdlərin Uğurlu Inkişafında Rolu, Daha Yaxşı Fərdlər Kimi Yetişməsinə Təsiri Barədə Yetərincə Ellmi Tədqiqatlar Vardır (Malmgren 2003; Felski 2008; Landmark & ​​​​Wiklund 2012; Pettersson 2015). Bu onu gostərir ki, bədii ədəbiyyat oxumağın ideolojisi və müəyyən dərəcədə mənəvi dəyəri var. İsveçli filoloq alim Malmqrenin (2003) fikrincə, bədii ədəbiyyat şagirdlərin təxəyyülünün inkişafı üçün bir pəncərədir, bu da onların dünyanı başqalarının nöqteyi-nəzərindən dərk etməsini asanlaşdırmağa kömək edir. Yenə də İsveçli alimlər Landmark və Viklundun (2012). Başqalarını nə qədər çox başa düşsən, onları mühakimə etmək bir o qədər çətindir. Bir neçə tədqiqatçı vurğulayır ki, bədii ədəbiyyat oxumaq fərdlərin empatiya qabiliyyətinə müsbət təsir göstərir (Krashen 2004; Landmark & Wiklund 2012; 2014 Nikolayeva), Digər İnsanların həyat şəraitini başa düşməyi artıra bilir (2003 Malmgren) və perspektivdə cəmiyyətdəki qruplar Arasında məsafələri azalda bilir (Pettersson 2015).


Əsər milli köklərə dayansa da hər xalqın nümayəndəsi bu əsərdən tərbiyəvi amaçladə edə bilər. Necə ki bütün dünyadalı yazar Hans Christian Andersin nağılları, İsveçli yazar Astrid Lindqrenin əsərləri, Ingilis yazar Levis Karolun əsərləri sevə-sevə oxunurə, çünki təřrbiyirləmözrid The Call of the Wild (1903) adlı məşhur romanını, stil baxımından isə rus yazarı İvan Krılovun fabl əsərlərini xatırladır.Bu Ənqa Quşun başqa dillərə, özəlliklə ingilis dilinə tərcümə olunub yayınlanarsa sada yazılmış yazarların əsərləɟri kimi uğurlu voę ı populyar. Çünki, yazar Digər motivlərə görə isə, "Anama oxşamağa məcburammı" düşünən Başarı quşun Turgenevin "Atalar ve çocuklar" əsərindəki kimi, evladın öz yol getmək arzusu, istədiyi kimi yaşayıb, doqmatik olmamağa meyli nihilist. Bir sozlə, Ənqə Quşu'nun müxtəlif kateqoriyadan oxucuların alqısına bağlı motivlərlə zəngindir.


Romanın “Cəhd” başlıklı bölümü yazar ana quşun öz balasının ilk uçmaq cəhdini görəndə ona “Afərin, ilk başvuru! Sənin ilk uçusun hünərdir!” Deməyini Və Balasına Hər Zaman Ürək-dirək Verməklə yanaşı Həm də ehtiyatlı Olmağı, Öz Təcrübəsini Paylaşaraq Onu Yırtıcı Quşlardan Və Heyvanlandan Qorumağı, Təbiətin Yağıışından, Külyindən və s. sərt hallerinden qorumağa çalışması əslində valideynlərin, özəlliklə anaların evladın tərbiyəsində önəmli rol oynamasını vurğulayır. Ana Quş balasının onun görüb ona adı verəklə onunla təkçə öyünmür, onun həm də həyanın acı reallıqlarına da hazır olmağı öyrədir. Zənnimcə bu müdrik valideyn obrazıdır. Ana quş balasına "Oğlum, yaşayanq üçün gərək həyatın bütün üzünü tanıyasan!" deyir. Başarının "analar hər her şeyi görürlər!" düşünməsi isə Eluca Atalının insan anasının böyüklüyünü, fədakarlığını göstərməsinin, ANALIĞA sevgisinin təcəsümüdür və həmin duygulan və inanç gənclərə aşılamaq məramının bariz numuəsidir. Eyni zamanda ana quşunun ağzından çıxan"bilməzsən" kəlməsi bala quş Başarının " yuvanın divarlarına dəyib əks-səda verdi. Səs əvvəlki tonda yox, alçaq, öləzimiş şəkildə yuva divarından qayıdıb onun beyniə dolurdu ." Bu fikirləri vermklə yazar demək istəyir ki, evladlarınıza BİLMƏZSƏN deməklə onlarda özgüvəni qırırsınız, bunlara psixolojisinəzərb vurmuş olacaksınız!

Ənqə quşu həm də ona görə müdrik əsərdir ki, burada yazar hər bir yapın fitrətinə inancını nümayış etdirir. “Uçmaq vərdişi qazanmaq biz quşların fitrətində var”, “Fitrətdə işi aşkarlamaqla istədiyinə nail olarsan!” demək yazar gəncləri əzmkar, çalışqan olmağa, özünə güvənməyə çağırır. Bu səbəbdən əsər böyük pedaqoji əhəmiyyət daşıyır. Yazar Ana quşun səsi ilə deyir: “ Bir var yazı yazma, bir də var əlinlə yazdıqların. Yəni, iradənlə, qətiyyətinlə, əzminlə, istəyinlə əldə etdiklərin, qazandıqların. Və bu ən ər yazmataleyini yenidən yazmağa, dəyişməyə, qa səmtələndirməyə, səni özün kimi varğa kömək edir.” Əsər oxucunu “ ç ətin məqamdan necə çıxacaqdı, təcrübəsi, yoxsa ağlı ilə?”kimi duşünməyə vadar edər suallarla zəngindir. Bu üzdən də əsərin insan psixolojinə müsbət etgisi və əsərin mənəvi mahiyyəti böyükdür. Ana quşun “lakin yüksəkliyə təsadüfi düşən bir varlık deyil” cavabının isbatıdır.

Əsərdə rəğbətimi qazanan məqamlardan biri də Başarı quşun " azad və geniş səmanın hansı tərəfində qərar tutacağı" düşüncə oldu. Zaman-zaman hər birimiz bu qoca ümmanlıqda harada qərar tutacağımız barədə düşüncələrə dalırıq. Həyatımız yoluyla müxtəlif yerlərə baş vurmuş ola bilərik, amma ən önceliği yeri yənə doğulub böyüdümüz yurdda okurük. Ruhumuzun ulaşma yardımını gelecekte daha yaxşı fərqinə varırıq. “ Azad məkanda duracaq olmaz... . könlünə öz, öz ruhuna görə hərənin bir duracağı, yer var " deyənin quşun dili ilə mübahisə edən Yazar sonunda göstərir ki, oğul duracağız, ruhumuzun yardımı olduğu və əqidəmizəmizə hakk has etdiyimiz.

Referanslar:
Felski, R. (2008). Edebiyatın kullanım alanları . Malden, Mass.: Blackwell.
Krashen, S. (2004). Okumanın gücü: Araştırmadan içgörüler . New York: Heinemann/Libraries Unlimited.
Landmark, D. & Wiklund, I. (2012). Edebiyat, dil, dünya. Edebiyat öğretiminde ikinci dil perspektifi. Lund: Öğrenci edebiyatı.
Malmgren, G. (2003). Demokrasinin ve “değerlerin” bir öznesi olarak İsveç öznesi. Eğitim ve Demokrasi, 12 83): 63-76.
Nikolayeva, M. (2014). Şimdinin Belleği: Genç Yetişkin Kurgusunda Empati ve Kimlik. Anlatı Çalışmaları, 4(2).
Petterson, T. (2015). İstisnalar üzerine literatür? Günümüz İsveç'inde genç yetişkinlerin kurgu okuması. Göteborg: Makadam.