Son günlər Ermənistanla Azərbaycan arasında delimitasiya və demarkasiya prosesinin başlaması, hər iki tərəfin rəsmilərinin açıqlamaları sülhə doğru daha bir addım kimi qiymətləndirilə bilər. Müxtəlif proseslərin analizi və bəyanatlar onu deməyə əsas verir ki, iki dövlət arasında sülh müqaviləsinin imzalanması tarixi o qədər də uzaq deyil. Bu isə Cənubi Qafqazın inkişafı, iqtisadi əlaqələrin sürətli artımı, bölgənin çiçəklənməsi anlamına gəlir. Təbii ki, hadisələrin belə tendensiyada davam etməsi bəzi qüvvələri, eyni zamanda İran İslam Respublikasını da narahat edib. Son günlər İran mediasında yayılan çoxsaylı xəbərlərin təhlili və analizi rəsmi Tehranın Ermənistan bazarında Azərbaycanı özünə rəqib gördüyünü deməyə əsas verir.

İlk olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan parlamentinin sədri Alen Simonyanın rəsmi İrəvanın Bakı ilə qaz alışı müqaviləsini müzakirə hazır olması ilə bağlı bəyanatından sonra hakim “Vətəndaş müqaviləsi” partiyasının bir sıra deputatları da məsələ ilə bağlı fikirlərini paylaşıblar. Bu isə cənub qonşumuzda müəyyən tərəddüdlər yaradıb. Eyni zamanda erməni rəsmilərinin açıqlamalarından da məlum olur ki, İrandan çəkilməsi planlaşdırılan növbəti qaz kəməri layihəsi təxirə düşüb. Ehtimal edilir ki, bu açıqlama rəsmi Tehranda o dərəcədə də xoş qarşılanmayıb. Erməni siyasi elitasını isə belə bir addım atmağa təbii ki, vadar edən səbəblər var. Bunlardan birincisi, Qərbə inteqrasiya ilə bağlıdır. Rusiya boyunduruğundan çıxaraq, Avropaya “inteqrasiya etmək” istəyi əslində yeni ağaların əmri ilə oturub-durmaq mənasına gəlir. Təbii ki, bunun da müəyyən şərtləri olacaq və ABŞ-la Avropa İttifaqının İslam Respublikasına münasibəti, tərəflər arasında daim sanksiya müharibəsinin getməsi hər kəsə məlumdur. Belə olduğu halda isə İranla qol-boyun olmaq, iqtisadi imkanları rəsmi Tehranın ayaqlarına altına sərmək rəsmi Vaşinqton və Brüsseldə xoş qarşılanmaya bilər. Bu səbəbdən də İrəvanın qaz məsələsində İrana deyil, Azərbaycana sığınma cəhdi anlaşılandır.

İkincisi, Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin Ermənistana, xüsusən də Azərbaycanın enerji resurslarına potensial çıxışı ilə bağlı son xoşməramlı jesti iki qonşu ölkə arasında münasibətlərin normallaşması üçün xoş fürsətdir. Cənab Prezident məsələ ilə bağlı 23 aprel tarixində ADA universitetində “COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış” adlı beynəlxalq tədbirdə məsələyə toxunub.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, hazırda rəsmi Bakı Gürcüstanın qaza olan tələbatının demək olar ki, 100 faizini ödəyir. İki qonşu dövlət arasında tədarükün həcmi ildən-ilə artır. Qaz qiymətinin rəsmi Tbilisi üçün əlverişli olduğunu nəzərə alsaq, potensial olaraq Ermənistan da Azərbaycandan qaz ala bilər. Bu sıraya isə yaxınlıq və infrastruktur kimi faktorları da əlavə etsək, belə bir əməkdaşlığın təbii olacağı göz önündədir. Cənubi Qafqaz regionunun geosiyasi mənzərəsinin kritik məqamında təqdim olunan bu təklif enerji əməkdaşlığından kənara çıxan və daha geniş strateji və diplomatik mülahizələri özündə əks etdirən ciddi nəticələrə malikdir. Bu tendensiya isə İranı ciddi şəkildə narahat edir və Ermənistan bazarında son illər ağalıq etmə funksiyasının zəifləməsi ilə nəticələcəyini deməyə əsas verir.

Rəsmi İrəvan enerji mənbələrini Rusiya idxalından şaxələndirməyə çalışır, Paşinyanın Qərbə yanaşması Kremllə münasibətlərdə gərginlik yaradıb və şübhəsiz ki, mayın 7-inə planlaşdırılan Rusiya prezidentinin inauqurasiya mərasimində iştirakdan yayınma da yaxın aylarda qaz qiymətlərində özünü göstərəcək. Bu səbəbdən də erməni siyasi elitası indidən məsələ ilə ciddi məşğul olmağa, Azərbaycanın qapısını döyməyə başlayıblar. Prezident İlham Əliyevin Gürcüstanla razılaşmaya bənzər güzəştli qiymətlərlə Azərbaycandan təbii qazın potensial olaraq idxalı təklifi Ermənistanın dialoq və barışıqda iştirak etmək üçün iqtisadi stimullarını vurğulayır. Bakının bu təklifi Ermənistan üçün Rusiyanın enerji mənbələrindən asılılığını azaltmaq və regionda iqtisadi inkişaf və inteqrasiya üçün alternativ yolları araşdırmaq üçün konkret imkandır.

Ermənistan rəsmilərinin, xüsusən də parlamentin spikeri Alan Simonyanın cavabı Azərbaycanla enerji əməkdaşlığının potensial faydaları ilə bağlı ehtiyatlı nikbinliyi əks etdirir. Ermənistanın təbii qaz idxalını müzakirə etməyə hazır olması ikitərəfli münasibətlərin yaxşılaşdırılmasından əldə edilə biləcək iqtisadi faydaların göstəricisidir. Əliyevin təklifi uzunmüddətli münaqişələrin həllinə və iqtisadi qarşılıqlı asılılığın gücləndirilməsinə yönəlmiş praqmatik diplomatiyaya keçidi ifadə edir. Daha geniş normallaşma üçün katalizator kimi enerji əməkdaşlığının vurğulanması Azərbaycanın Cənubi Qafqaz regionu ilə bağlı strateji baxışını əks etdirir. Bundan əlavə, onun Ermənistan üçün potensial iqtisadi faydaları, o cümlədən enerji təhlükəsizliyinin artırılması və ticarət imkanlarının genişləndirilməsi var və regional əməkdaşlığın transformativ potensialını vurğulayır. Enerji mənbələrini diversifikasiya etməklə və Rusiya idxalından asılılığını azaltmaqla Ermənistan iqtisadi dayanıqlığını gücləndirə və özünü regional mənzərədə daha dinamik aktor kimi göstərə bilər. Bu işdə isə ona ən yaxın tərəfdaş rolunda Azərbaycan və Türkiyə çıxış edə bilər.

Rəsmi Bakı erməni dövlətinin enerji asılılığını azaltmaqla yanaşı, iqtisadiyyatına sərmayə qoya bilər. Bununla da can verməkdə olan erməni iqtisadiyyatı dirçələ bilər. Türkiyə də öz növbəsində ixtisaslaşdığı sənaye sahələri ilə bağlı Ermənistana sərmayə qoya bilər və bu üç dövlətin iqtisadi ittifaqı Cənubi Qafqaz regionunun inkişafına güclü təkan verə bilər. Təbii ki, bunu rəsmi İrəvan da dərk edir və bu səbəbdən də artıq Alen Simonyan kimi “Vətəndaş müqaviləsi”nin ruporları vasitəsilə belə mesajlar verməkdən çəkinmir. Rəsmi Bakının Ermənistana enerji təklifi Cənubi Qafqaz regionunun inkişaf edən dinamikasında mühüm məqamdır. Enerji əməkdaşlığından normallaşma yolu kimi istifadə etməklə, Azərbaycan Ermənistana regional ittifaqlarını yenidən qurmaq və daha çoxşaxəli və davamlı inkişaf yolu tutmaq üçün strateji imkan təqdim edib. Qaz ixracının uğurla həyata keçirilməsi ikitərəfli əlaqələri dəyişdirməklə yanaşı, həm də regionun sabitliyinə və çiçəklənməsinə töhfə verə bilər.

İranın Qafqazda təsir imkanlarının mühüm məsələlərindən biri də enerji sektorudur, ona görə də Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Soçidə keçirilən üçtərəfli görüşdən dərhal sonra Tehrana səfər edib. Bu danışıqlar zamanı 2022-ci il noyabrın 1-də Ermənistan və İran arasında enerji sahəsində anlaşma memorandumu imzalanıb.

Tehranın Saad Abad sarayında imzalanan anlaşma memorandumuna əsasən, iki ölkə arasında təbii qaz və elektrik enerjisi mübadiləsi sazişi 2030-cu ilə qədər uzadılacaq. İranın neft nazirinin müavini Məcid Çegini bu müqaviləni izah edərək deyib: İran hazırda 1 milyon kubmetr neft ixrac edir. Ermənistana gündəlik təbii qaz ixrac edilir və yeni müqavilə ilə qaz ixracı iki dəfə artırılacaq.

Ermənistan və İran arasında imzalanan və həyata keçirilən enerji sazişinə əsasən, iki ölkə arasında təbii qaz və elektrik enerjisi mübadiləsi nəzərdə tutulurdu. Müqavilədəki svop üsuluna görə, Ermənistan İrandan təbii qaz almalı və bunun müqabilində İrana elektrik enerjisi ixrac etməli idi. Bu müqavilə iyirmi il üçün nəzərdə tutulmuşdu. Yeni sazişin Paşinyanın Tehrana səfəri zamanı, yuxarıda adı çəkilən sazişin iyirmi illik müddəti başa çatmamış imzalanması həm onun vaxtı və məzmunu, həm də regional və qlobal şərtlər baxımından əhəmiyyətli idi. Amma bununla belə, müqavilə hələlik icra olunmur və görünür, rəsmi İrəvan yeni geosiyasi reallıqlar fonunda rəsmi Tehranla enerji sektorunda əməkdaşlığı zəiflətmək qərarına gəlib. Artıq erməni rəsmiləri dərk ediblər ki, enerji diversifikasiyası və asılılıqdan qurtulmaq üçün ən optimal yol Azərbaycanla bu sahədə əməkdaşlıq etməkdir.

Erməni müxalifətini də unutmaq olmaz. Alen Simonyanın açıqlamasından sonra müxalifət deputatları hərəkətə keçiblər. İş o həddə çatıb ki, “Hayastan” fraksiyasının deputatı Anna Qriqoryan tələm-tələsik Tehrana səfər edərək, sərsəm açıqlamalar verib və İranla hərbi sahədə saziş imzalamağın vacibliyindən danışıb. Təbii ki, son hadisələr erməni müxalifətinin də nəzərindən yayınmayıb. Bu səbəbdən də Qriqoryanın “İranın təzyiqi nəticəsində Azərbaycan Zəngəzur dəhlizi layihəsindən vaz keçdi” açıqlamasını da nəzərə almaq lazımdır. Bununla da erməni deputat müxalifət üçün rəsmi Tehrandan yardım istəməsi, hakimiyyət dəyişikliyi zamanı isə təmsil etdiyi fraksiyanın İslam Respublikasının maraqlarını qoruyacağına dair mesaj ötürüb. Yuxarıda sadalanan bəyanatların səsləndirildiyi bir vaxtda Annanın İrana səfəri və Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı sərsəm açıqlama verməsi də təsadüf sayıla bilməz. Göründüyü kimi, erməni müxalifəti hakimiyyətə gəlmək üçün istənilən xarici qüvvənin qucağına oturmağa hazırdır...