19-cu əsrdən 1979-cu il inqilabına qədər İranda narkotik siyasəti qanuniləşdirmədən sərt qadağaya qədər çox dəyişdi. 19-cu əsrin sonlarında o zaman İran kimi tanınan İran, hökumətin ölkənin çox hissəsi üzərində effektiv nəzarəti olmasa da, dünyanın ən böyük tiryək ixracatçılarından biri idi.

Bununla belə, dövlətin tiryək, xaşxaş becərməsinə verdiyi dəstək o qədər “uğurlu” oldu ki, bu da 2,5 milyon insanın ölümünə səbəb olan 1870-1872-ci illərdə Böyük Aclığa töhfə verən tiryək xaşxaşla əvəz olundu.

Tiryək ixracı İranın valyuta və vergi gəlirlərinin əsas mənbəyinə çevrilir. Məhz bu iqtisadi səbəblərə görə İran 20-ci əsrin əvvəllərində bununla bağlı bir sıra beynəlxalq öhdəliklər imzalasa da, Çinə və digər ölkələrə tiryək ixracına nəzarət etmək istəmədi. 1912-ci ildə Çin xüsusi olaraq fars tiryəkinin idxalına qadağa qoysa da, İran öz fermerlərini və iş adamlarını Çinə ixrac etməyə təşviq etdi.

1928-ci ildə dövlət qurumunun nəzarəti altında "tiryək istehsalının inhisara alınması haqqında" qanunun qəbulundan sonra İranda xaşxaş əkini sahəsi 35 min hektara qədər artdı. Eyni şey ixrac və vergi gəlirləri, eləcə də İranın dünyanın narkotik payalayıcısı kimi reputasiyası ilə baş verdi.

İxracın hamısı qeyri-qanuni deyildi: Beynəlxalq razılaşmaya əsasən, İrana 1929-1955-ci illər arasında dərman üçün dünyanın qanuni tiryək ehtiyacının 25 % ini təmin etməyə icazə verildi.

Bu arada, 20-ci əsrin əvvəllərində İranda tiryəkdən sui-istifadə də əlbəttə ki kəskin şəkildə artdı. İranın artan aludəçiliklə bağlı ilk reaksiyaları arasında 1920-ci illərdə narkomanlara "tiryək payı kuponları" təqdim etmək proqramı olub. Tədricən, istifadə siyasəti sərtləşdi, xüsusən də "Tiryək və Alkoqolla Mübarizə Cəmiyyəti" kimi ictimai fəalların kütləvi səfərbərliyi asılılığın dağıdıcı təsirlərini vurğuladı. Bununla belə, 1950-ci illərə qədər İranda o dövrdə 20 milyonluq əhalidən təxminən 2,5 milyon narkotik istifadəçisinin olduğu təxmin edilir.

1955-ci ildə isə şah narkotik becərilməsinə tam qadağa qoydu və tiryək saxlama və satışını qadağan etdi. Bu siyasət 500 min iranlı xaşxaş əkinçisinə dağıdıcı təsir göstərdi. Bir çox kənd yerlərində tibb müəssisələrinin olmadığı və tiryəkdən "universal dərman" kimi geniş istifadə olunduğu bir ölkədə bu siyasət geniş tibbi təcrübələrə də ciddi təsir göstərdi.

Narkomaniya azalmasa da, iqtisadi və sosial çətinliklər böyük idi. İstehlakçılar və narkomanlar daha uzun müddətə həbs edildilər: 1959-cu ildə hətta xaşxaş toxumunun, məsələn, çörəyin üzərində saxlanması üç ilə qədər həbs cəzası var idi.

Qadağa Əfqanıstandan və Türkiyədən tiryək və heroinin geniş qaçaqmalçılığı ilə sistematik şəkildə pozulmuşdu - bu qaçılmaz nəticə idi, çünki qadağa tələbi dayandırmadı və müalicə vasitələri və proqramlar yox idi. Əfqanıstandan ildə təxminən 300 ton olan qaçaqmalçılıq, İranın narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinə görə ölüm cəzasından geniş şəkildə istifadə etməsi, qaçaqmalçılığın qarşısını almaq üçün çox az rol oynadı. Xüsusən də əfqan qaçaqmalçıları Əfqanıstana əliboş qayıtdıqları təqdirdə əfqan ağaları tərəfindən edamla üzləşirdi.
Belə ki, ələ keçirmə nəticəsində narkotik maddələri itirəndə, tez-tez İranın kənd yaşayış məntəqələrini talayıb, kənd sakinlərini Əfqanıstana sürükləyirdilər.

Beynəlxalq narkotik ticarətindən (İranın onilliklər əvvəl siyasəti Çinin narkotik siyasəti məqsədlərinə xələl gətirdiyi kimi) məyus olan və beynəlxalq narkotik tacirlərinə ödənilən qızıl və sabit valyutada böyük itkilərlə üzləşən şah 1969-cu ildə qadağanı ləğv etdi. Monopoliya, xaşxaş əkini yenidən 50 min hektara endirildi. Yaşına və ya digər fiziki qüsurlarına görə "dərmanı" tərk edə bilməyən 310 minə yaxın narkoman tiryək üçün qeydiyyat vəsiqəsi alıb, dövlət tərəfindən təmin edildi.

Bununla belə, rəsmi qeydiyyatdan keçmiş ən azı 500 min istifadəçi qeydiyyata alınmayıb və aludəçiliyin faktiki səviyyəsi əlbəttə ki, xeyli yüksəkdir.

Emil Maqalov
Regional Sosial Təşəbbüslərə Dəstək İctimai Birliyinin sədri
Narkoekspert