2021-ci ilin avqustunda Taliban ikinci dəfə hakimiyyətə gəldikdən sonra əfqan xalqı arasında iki hiss yaşandı: birincisi, işğaldan qurtulmaq sevinci, ikincisi, “Taliban 90-cı illərin etnik-dini sərt təzyiq tətbiqlərinə qayıdacaqmı?" - Sualının narahatlığı.

Taliban hakimiyyətə gələn kimi Hibetullah Axundzadənin fitvası ilə verilən ümumi amnistiya elanı ilk vaxtlar bu narahatlığı aradan qaldırmaq üçün kifayət etmədi. Bu prosesdə bir çox yüksək səviyyəli bürokratlar xaricə qaçdılar, ölkədə qalanlar isə bir müddət ünvanlarından fərqli yerlərdə yaşamalı oldular.

İstisnalar istisna olmaqla, Taliban əfvlə bağlı qərarlı mövqeyini davam etdirdikdən və ölkəni təhlükəsizlik baxımından daha yaşana bilər hala gətirdikdən sonra Əfqanıstanda həyat normallaşmağa başladı.

Əlbəttə ki, qadın hüquqları istisna olmaqla..

Talibanın gəlişi ilə bir neçə aylıq fasilədən sonra oğlanlar təhsillərini davam etdirsələr də, qızlar üçün eyni vəziyyət yox idi. Qızların 6-cı sinifdən sonra məktəbə getməsinə, məktəbi bitirib ali məktəbə qəbul imtahanında iştirak edən qızların isə müəyyən fakültələri seçməsinə mane oldular. Kişi və qadınların eyni gündə universitetə ​​getməsi qadağan edildi. Kabil Universiteti kimi bir neçə dövlət universiteti kişi və qadınların müxtəlif günlərdə məktəbə getmələrini tələb etməklə, məhdud dərəcədə olsa da, qadağadan yan keçməyə çalışsa da, son bir ayda qadınların universitetlərə getməsi və işləməsi tamamilə qadağan edildi.

Bu dönemde eğitim alanındaki kısıtlamaların yanı sıra birtakım çelişkili durumlar da ortaya çıktı. 2022 Kasım ayında açıklanan üniversite giriş sınavı sonuçlarına bakıldığında, Taliban öncesinde ilk on sıralamaya girebilen kız çocuklarının, bu yıl ilk 10 sıralamaya giremedikleri gözlendi. Şehir bazında ise başarı oranı açısından geçmiş yıllarda ilk ona giremeyen Taliban’ın ortaya çıktığı şehir Kandahar, bu yıl ülke genelinde birinci oldu. UNICEF’in kasım ayında yayınladığı raporda Afganistan’ın eğitim sistemini çökme riski yüksek ülkeler listesinde yer vermesi de bu çelişkilerin birer göstergesi oldu.



Taliban’ın eğitim alanında kadınlara yönelik kısıtlayıcı tutumu ve çelişkili tavrı, Kadın Bakanlığının kapatılmasının yanı sıra İnsan Hakları Komisyonu ve Medya İhlali Komisyonundaki kadın kürsüsünün ilgasıyla devam etti.

Çıkarılan bir yasa ile kadınların parklara ve eğlence yerlerine gitmeleri yasaklandı. Emr-i bi’l-MarufBakanlığı Sözcüsü Muhacir, örtünme ve mahremiyet üzerinden kadını sosyal hayattan tecrit edeceği endişelerine yol açan yasayı, kadın ve erkeğin haklarını korumak amaçlı bir önlem olarak nitelendirdi.

Öte yandan Taliban Hükümeti, televizyonlardaki pek çok eğlence programı ve dizilerini yayından kaldırırken resmî televizyon kanallarında ise kadınların yüzü açık bir şekilde ekrana çıkmalarını defacto olarak yasakladı.

Ayrıca kadınların şehirler arasında yolculuklarına mahremi ile yolculuk yapma şartı getirdi, pek çok devlet memuru kadının görevine de son verdi.

***

Taliban’ın kadın hakları konusundaki karnesini yakından takip ettiği bilinen Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, konuyla ilgili Almanya tarafından Genel Kurulun kasım ayı toplantısında sunduğu “Taliban’ın başta Afgan kadın ve kızlar olmak üzere insan haklarını ihlal ettiği, temsili hükümet kuramadığı ve ülkeyi ekonomik, insani, sosyal koşullar açısından çok kötü bir duruma soktuğuna” dair karar tasarısını 116 ülkenin oyuyla kabul etti.

Karara çekimser kalan Çin BM Daimi Temsilcisi Zhang Jun, konuyla ilgili Taliban Yönetimine siyasi abluka ve tecrit uygulamanın sorunu çözmeyeceği ve Afgan halkının acısını ve ıstırabını artırmaktan başka bir işe yaramayacağıuyarısında bulundu. Rusya Federasyonu temsilcisi Vasiliy Nebenzya ise Batılıların insan hakları ihlalleri konusunu sanki yalnızca Taliban yetkilileri işlemiş gibi gösterme çabalarını ikiyüzlü bir çaba şeklinde niteleyerek Batı’nın Afganistan’da işlediği suçlara dikkat çekti. İran’ın BM Daimi Temsilcisi Emir Seyid İrvani de Afganistan’daki mevcut kötü koşulların yabancı güçlerin askeri müdahalelerinin bir sonucu olduğu tespitinde bulundu.

***

Batı’nın başı çektiği uluslararası arena, Afganistan ile ilgili endişeli bir izleme sürece takip ederken İslam İşbirliği Teşkilatı ise Afganistan’ın dünyada sorunlar yerine barındırdığı kültürel miras ile gündeme gelmesi için çalışmalara start verdi. Bu çerçevede İİT Afganistan Özel Temsilcisi Tarık Bakhit ve İİT Siyasi İşlerden Sorumlu Yardımcısı Yusuf b. Muhammed el-Dubai’nin kasım ayında Afganistan’a gerçekleştirdiği ziyarette 2024 yılında Kabil’in İslam Dünyası Kültür Başkenti seçme konusu ziyaretin önemli gündem maddelerinden biri oldu.

Netice itibarı ile El-Kaide Lideri Zevahiri’nin ABD tarafından İHA ile öldürülmesi, IŞİD/DAEŞ’in özellikle Hazaralar’a yönelik saldırıları, muhaliflerin bulunduğu Pençşir bölgesinde sükunetin istenen düzeyde sağlanamaması gibi durumlar, ülke genelindeki güvenlik durumuna gölge düşürse de genel anlamda Taliban’ın güvenlik konusunda ülke genelinde “göreceli” bir başarı sağladığı anlaşılıyor. Ancak Taliban’ın temel insan hak ve özgürlükleri konusunda ise kısıtlama, bilhassa kadın haklarını askıya alma yönünde bir tutum sergilediği görülüyor. Bu çelişkili durumu, Afgan halkının nasıl karşıladığını ise halk arasında yaygın olan “Taliban’ın heybeti var, muhabbeti yok.” veciz ifadesi özetliyor.